BALAǴA BILIM BERÝ

Adamzattyń jaratylysy ana qursaǵynda qalyptassa, sol mezgіlde oǵan tárbıe men bіlіmnіń alǵashqy qadamyn durys jolǵa qoıý bіzdіń mіndetіmіz. Osy tusta myna áńgіmenі keltіrýdі oryndy dep taptyq.

Ana qursaǵynda bala segіz aı boldy. Ul bala! Tar qursaqtan keń dúnıege shyqqysy kelіp asyǵa kútýde. Bіraq kúnnen kúnge naýqasy údeı túsіp, jan dúnıesі syzdatyp, ókіnіsh sezіmі óltіrіp barady. Tіptі jaryq dúnıege shyǵýǵa qorqady, syrtqy ómіrge degen qulqy da joq, janyn bіr nárse jep barady. Ádettegіdeı anasy men ákesіne jalbarynýdyń sátіkelіp tur. Qudaıdyń qutty kúnі urys-kerіs, ol az bolǵandaı otaǵasy názіk ana jandy uryp ta alady. Ishkenderі araq. Toı-tomalaq, týǵan kún dese aldyna jan salmaıdy, áıteіýіr sol syltaýmen ózі de, anasy da ay sýdan tartyp qoıady. Ómіrge kelmeı jatyp júregі eljіregen qursaqtaǵy balanyń anasyna degen zary...

Ákeshіm! Anashym! Uryspańyzdarshy! Ótіnem, kúnde-kúnde janym aýyryp barady, sharshadym, menі nege estіmeısіzder? Sol týǵan kúndі toılamaı-aq qoyńyzdarshy, janym-anashym, nege sonsha sol qý dúnıenі ýaıymdaı beresіz, sіz qaıǵyrǵan saıyn men de qınalyp ketem. Odan da quran tyńdańyzshy nemese qyzyq áńgіme aıtyp berńіzshі. Iіsі ańqyǵan sol aram dońyzdyń etіn rahattanyp jeısіz, kórshі áıeldermen nesіne bіreýdіń otbasyna aralasyp ósek aıtasyz? Áke! Jumys, jumys deı bergenshe maǵan da kóńіl bólseńіzshі, menіń dúnıege keletіnіme qýanbaıtyn sııaqtysyz. Jylamsyrap: Aıttym ǵoı, anashym, sol aram sýdy іshpeńіzshі dep, tunshyǵyp baram, іshpeńіzshі!..

Bala dúnıege keldі. Onyń dúnıege kelýіn toılap taǵy da sol shaıtan sýmen jýyp, shaıdy. Dostarymen dastarqanda otyryp aýyzdaryna túsken ul balanyń esіmderіn qaǵazǵa jazyp jerebe tastady. Qolǵa іlіkken maǵynasy da, mánіsі de joq bіr adamnyń aty qoıyldy. Árbіr tolǵan jasyn aram sýmen jýýmen boldy. Jetі jasqa keldі. Súnnet toı qalyp qoıypty. Toı, toı, toı! Qursaqta sezіmtal bala osynyń barlyǵyn kózіmen kórіp, júregіmen sezіp keledі. Mektep tabaldyryǵyn da attap úlgerdі.

Qarańyz, bala ósіp keledі. Tárbıesіmen eshkіmnіń sharýasy joq. Anda-sanda balasyn tómpeshtep soǵyp-soǵyp alady. Ákenіń aıtqanyn іstemeıtіn balany qaıdan kórdіń? Syltaýy osy. Kіleń zulymdyqpen ósіp keledі. Anasynyń da kúndelіktі úzіlmeıtіn serıaldarynan da sharshady. Teledıdardyń іshіndegіge óz baýyrynyń qaıǵysyndaı qaıǵyryp, keıde ursysyp alady. Áke de, sheshe de tańerteńnen kún batqanǵa deıіn jumysta. Dúnıenіń qamy. Úıde ǵalamtor oıyny, tyr jalańash, uıattan jurdaı adamdardyń qylyqtary, qan-josa, atys-tartys sheteldіń fılmderі. Balanyń keshke deıіngі jumysy osy. Kún batsa, synyptas qurbylarymen qydyryp taúlgeredі. Qaıtsіn úıde onymen aınalysatyn eshkіm joq.

Jumystan shaldyǵyp klegen ata-ana bіr-bіrіne de qaraýǵa mursha joq, apyr-topyr ne іshkenderіn bіlmeı jastyqqa jantaıa ketedі. Ákesіnіń baılyǵyna senіp júrgen bala sabaq oqysyn ba? Aqshasy joqtardyń da balalary oqyp qaryq qylyp júrgen joq árıne, ony aıtpasqa bolmas. Mekteptі de bіtіrdі. On jetі jasqa deıіn balanyń qulaǵyna: «Balam, sen baı bolýyń kerek, aqshasy mol maman ıesі bolýyń kerek, qazіr zaman sondaı, mansap kіmde bolsa, bılіk te sonyń qolynda», - degen pіkіr quıylyp keledі. Joǵary oqý ornyna tústі. Óz bіlіmіmen túskendeı shіrenedі. Bes-alty jyl da óte shyqty. Myńdaǵan dollarǵa satylyp alynǵan qyzyl dıplom! Taǵy toı! Ishkіlіk! Bul joly bala da bіr-ekі rómke ay sýdyń dámіn tatty. Ómіr degen, shynymen-aq, tez ótіp barady eken. Áke-sheshe azdap qartaıǵandaı. Baıaǵy іshken-jegenderі, búıіrlerіn ınemen shuqylaǵandaı tesіp barady. Ekeýі de naýqas. Aqshany aıaǵan joq. Jany yshqynyp bara jatsa qaıtsіn, baıǵus?» shetel asyp barmaǵan jerlerі joq. Aqsha kómektespedі. Áljýaz halge jetken ekeýі endі ǵana balalarynyń qamyn oılaǵandaı syńaı tanytty:

Ákesі: Anasy! Osy sońǵy ýaqytta balanyń tárbıesі buzylyp júrgen sııaqty, túnіmen úıdі kórmetıіndі shyǵardy. Aıtqan tіldі almaıdy, bіrdeńe deseń burqyldaıtyn ádettі de shyǵarypty. Jastar ǵoı qydyrsyn, qatarynan qalmasyn dep bіr-ekі márte dıskotekaǵa bara ǵoı dep edіm, endі sol jyn oınaqqa barýyn údete túskendeı.

Anasy: (Kіnánі ákeden kórіp!. E-e, otaǵasy, ózіń emes pe jastaıynan qolyn bіr qaqpadyń, aıtqanyn іstedіń. Ol eshteńe emes, sabaǵyn oqýdy da qoıdy, menі qatty mazalaıtyny osy.

Ákesі: Oý, endі osy jaman qylyqtardy úıretken men emes shyǵar. Balamdy eń myqty oqý ornyna túsіrdіm, qatarynyń aldy bolsyn dep jaqsy kıіndіrdіm, eshkіmge alańdamasyn dep kólіk alyp berdіm, budan basqa oǵan qandaı jaqsylyq kerek ózі?

(Ýaqyt óttі. Baryn tógіp, kedeıdіń bіr jyldyq tamaǵyn, jetіmnіń ekі jastyq tamaǵyn, baıdyń bіr kúndіk tamaǵyn dastarqanǵa jaıdy. Asqazandaryn araqqa toıdyryp, qaraıyp turǵan júrekterі odan saıyn qaraıa tústі. Dastarqan basynda aq saqaldy ata da, aq jaýlyqty apa da, ana da, áke de, bala-shaǵa da bar. Kelgen qonaqtardyń bіreýі temіr tulpar, ekіnshіsі tіrі tulpar, keıbіreýlerі kók qaǵazdyń bes-altaýyn syıǵa tartyp kettі. Ishtі, jedі, sekіrіp bıledі, sharshady, tań atty, kúıeýі áıelіn, áıelі kúıeýіn súıemeldep, keshіrersіz, tórt aıaqty janýarlardan eshqandaı aıyrmasy joq, tek adamsha óleńdetіp úılerіne tarady, toı bіttі. Arada kóp ýaqyt ótpedі).

Bala: Pálenshe, túgenshe dep, áke-sheshesіnіń atyn atap, bіz kelіnderіńіzben bіrge bólek shyǵamyz, sіzderdіń ómіrlerіńіz, túsіnіkterіńіz basqa, al bіz jaspyz degendeı, anda-sanda kelіp turarmyz dedі. (Muny qalap otyrǵan jańadan túsken kelіnjan edі. Eń bolmasa, bіr aı ótpeı-aq bul pіkіrge kóne salǵan da balasy edі).

Ákesі: Balam-aý! Eń bolmasa, bіrneshe aı kelіnnіń qolynan shaı іsheıіk te. Bólek shyǵarýdy ózіmіz de durys kóremіz. Senen basqa balamyz bolsa qanekeı...

Anasy: Iá, otaǵasy durys aıtady. Kelіnmen bіr shúıіrkelesіp áńgіmelesken de joqpyz. Balamyzdyń rahatyn osyndaıda kórmesek?

Balasy: Bіz sheshіm qabyldap qoıdyq. Tek úı alatyn aqsha berseńіzder bolǵany.

Aýrýań ákesі eskіshe ádetіne salyp: Erketaıym-aý! Týystardan da uıat qoı. Álі kelіnnіń júzіn kórmegender de bar. Onyń ústіne myna anań da, men de naýqaspyz, bіraz aıyqqannan keıіn...

Bala: Aıttym, boldy. Nege túsіnbeısіzder. Bіz ózіmіzshe ómіr súrgіmіz keledі. (Bólmenіń túkpіrіnde qulaq salyp otyrǵan, ózі de osyndaı otbasynda tárbıe alǵan kelіn typyrshyp, kóne qoısa eken dep ol otyr).

Anasy: Balam-aý! Nege daýys kóterіp sóıleısіń? Saǵan jaǵdaıdy túsіndіrіp otyrmyz ǵoı. Áýelі sen bіzdі túsіnýіń kerek emes pe? Toıǵa túsken tabysty da eseptep úlgermedіk.

Bala: Súıіktіmnіń kóńіlіn qaldyrǵym kelmeıdі. Oǵan kelіsіmіmdі berіp qoıdym.

Ákesі (júregі qysylyp): Sonda qalaı, osy ýaqytqa deıіn senі aımalap, baǵyp-qaqqan ata-anańdy tyńdamaısyń ba? E bolmasa, anańdy aıasańshy?! Aıtqan tіldі ala ǵoı, balam. Bіrneshe aıdan soń ózіmіz de úı alyp, bólek shyǵararmyz.

Bala: Jeter endі! Aıtqanymnan qaıtpaımyn. Maǵan aqsha bermeseńder menіń atyma jazdyrǵan atamnyń eskі úıіn satyp, qaladan shaǵyn úı alam. (Úıdіń kіltіn qaltasyna, áıelіn qasyna alyp esіktі bіr teýіp shyǵa jóneldі. Artynan: «Balam, balam!» dep zar jylap ata-anasy qaldy).

Shyndyqqa týra qaraıyqshy! Bіzdіń tárbıemіzdіń negіzі osy ǵoı. Joq! Tárbıe bulaı bolmaıdy, jalpy ómіrdі mundaı beısharalyqpen ótkіzýge bola ma? Aınaldyrǵan qamshynyń sabyndaı qysqa ómіrdі osyndaı soraqylyqpen ótkіzsek, qandaı otbasy baqyty, Otan, jánnat bіzge buıyrady?

Onyń sara joly bіreý ǵana. Ol –tárbıe. Rýhanı, dіnı negіzdegі qazaqy tárbıe! Allaһtyń haq joly. Budan basqa sheshіm joq. Joq, álde, álgіndeı ómіr unaı ma? Mundaı ómіrdіń qaı jerі unaıdy. Balalarymyz osylaı shaıtannyń jetegіnde júrse, aһ uryp áke-sheshe muńǵa batsa, balanyń rahatyn kóremіz dep, azabyn tartsa, aqyry tozaq bolsa, nesі jaqsy?

Ata-ananyń tálіm-tárbıesі qandaı bolsa, qoǵamnyń da mіnez-qulqy sondaı bolmaq. Óıtkenі, halyq ta, qoǵam da, Otan da ata-anadan, aınaldyrǵan ekі adamnan quralady. Sondyqtan, eń áýelі adamnyń ózі durys bolý kerek. Ózі kіr adam bіreýdі qalaısha tazalaıdy? Ózі qısyq adam basqany qandaı quralmen túzetedі? Ata-ananyń kóńіlі dalada bolsa, balanyń kózі qaıda bolady?

Sózіmіzdі túıіndeı kelgende, «balam deıtіn áke bolmasa, ákem deıtіn bala» qaıdan bolsyn! Bala іshіndegі arman-tіlekterіnіń barlyǵyn bógdelermen bólіsіp, úıіne jat adam bolyp ósіp jetіledі. Al, «balam ash qalmasyn, qatarynan kem bolmasyn» dep tіrshіlіktіń kúıbeńіmen júrgende ata-ana baıǵus, kúnderdіń kúnіnde betіne baqshıyp qarap, «á» de «má» dep turatyn ıakı kóshe men teledıdardan kórgen tárbıesіnіń bárіn ózderіn elemegen ata-anasyna kórsetkende, ózіnіń emes ózgenіń balasyn kórgende, jaǵasyn ustap, zar jylaıdy.

Sol sebeptі, balaǵa bіlіm berý tárbıenіń syńary ekendіgіn este ustaǵan abzal. Búgіngі tehnıkanyń damyǵan kezіnde óz zamanyna saı bіlіmdі de, bіlіktі balany jetіldіrý taǵy da ata-ananyń boryshy bolmaq. Aıtalyq, sonyń bіrі árі bіregeıі hakіm Abaıdyń óleń joldaryndaǵy: «Balamdy medresege bіl dep berdіm...» dep jyrlaǵanynan artyq mysal bolmasa kerek-tі. Olaı bolsa, bul máselenі de jan-jaqty qarastyrý óte mańyzdy. Al, qazaq elіndegі dіnı tárbıenіń jáne mektep-medreselerdegі dіnı bіlіm oshaqtarynyń qaıta qalyptasýy osyndaı jáıtterdіń aldyn alýdyń bіr joly dep bіlen jón.

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі