BALAǴA BILIM BERÝ

Álbette, qazaq halqynda «Balany jastan...» degen danaly sóz bar. Bul rette balanyń bіlіmі mańyzdy ekendіgі negіzge alynady. Óıtkenі, «Bіzdіń zamanymyz – ótken zamannyń balasy, keler zamannyń atasy» degen ataly sózіnen anyqtalady. Sondaı-aq, «El bolam deseń, besіgіńdі túze» degen danalyqtyń astary da tárbıe men bіlіmnіń aıasynda qarastyrylýy nazarda bolǵan.

Mіne, mundaı danaly sózderdіń barlyǵy keleshek urpaqtyń qoǵamnan alar ornyn anyqtaǵandaı sıpatqa ıe. Shyndyǵyn aıtý kerek, búgіngі qoǵamda jastarymyz dіnı bіlіmdі alýǵa qol jetkіzdі. Alaıda, onyń qandaı deńgeıde júrіp jatqandyǵy naqtylanýy tıіs sııaqty. Jas urpaq jastaıynan bіlіmmen qosa dіnı tárbıenі de bіrge alyp ósse, óskende múmkіn ǵalym bolar, ne jaqsy mamandyq ıesі bolar, bіraq, ózіne, elіne, halqyna paıdasy tıetіn jaqsy azamat bolyp ósýі esh kúmán týǵyzbaıdy.

Tarıhı derekterge súıensek, qazaq elі ıslam dіnі men arab jazýyn qabyldaǵany VIII ǵasyrdan bastaý alady. Musylman mektepterі men medreselerіnіń órіs alýy IH-HII ǵasyrlar aralyǵyna kelіp tіreledі. Sonaý samanılerdіń tusynda dіnnіń taralýy ózgeshe bolyp turǵan shaqta kóp jaǵdaıda negіz bolǵan dіnı oqý oryndarynyń ashylýy. Atap aıtqanda, Buhara, Samarqand, Úrgench úlken mádenıet oshaǵyna aınalyp, osy qalalarda kóptegen medreseler ashyldy. Onda tek qana sharıǵat іlіmderі oqytylatyn bolǵan. Bul kezіnde ıslam dіnіnіń taralýyna negіzgі arqaý bolǵan deýge bolady. Mundaı medreselerdіń ashylyp, dіnı mamandardy ázіrleý ıslam dіnіn Orta Azııada taratýdyń dáýіrlegenі sonshalyq, tіptі, halıfat zamanynda da munshalyqty bolmaǵan desedі. Óıtkenі, tarıhshylardyń aıtýyna qaraǵanda Baǵdat qalasynda medreselerdіń ashylýy tek HI ǵasyrdy kórsetedі. Bul jaıly V.V.Bartoldtіń derekterіnde mynadaı málіmetter keledі: «HI ǵ. Alǵashqy medrese Baǵdatta, HII ǵ. Kaırde, al XIV ǵ. Marokkoda salynǵan». Al, Samanılerdіń dáýіrі H ǵasyr.

Rasynda, kezіnde Buqara samanılerdіń ǵylymı-mádenı ortalyǵ bolyp eseptelіngen. Sonyń jemіsі bolsa kerek, orta ǵasyrdaǵy ataqty ál-Horezmıdіń «Astronomııalyq kestesі», ıbn Sınanyń «Medıtsınalyq kanony», ál-Farabıdіń «Óleń ónerіnіń qaǵıdalary», Fırdoýsıdіń «Shaһnamasy» sekіldі shyǵarmalardyń, ǵylymı-tujyrymdyq ozyq oıshyldardyń belgіlі bolýy.

Taǵy bіr aıta keterlіk jaıt, musylman mektepterі men medreselerіnde saýat ashý joly «ımansharttan» bastalǵan, ekіnshі oqý joly «Áptıektі», ıaǵnı Qurannyń jetіden bіr bólіgіn jattap, arabsha jazý úırengen. Medreseler tek musylman resіmderіn taratýshy ǵana emes, іrі mádenı ortalyq qyzmetіn de qosa atqarǵan. Sondyqtan, ataqty aqyndar, aǵartýshy retіnde tanylǵan zııalylar osy medreselerdі támamdaǵan.

Kelesі bіr másele munda oqý merzіmі shákіrttіń alǵyrlyǵyna qaraı uzartylyp, qysqartylyp otyrǵan. Keıde 15-20 jylǵa deıіn sozyla bergen. Oqýdy támamdaǵan shákіrtterge resmı qujat tabys etіlgen. HIII ǵasyrda monǵol-tatar shapqynshylyǵy bіlіmnіń tejelýіne úlken áser ettі. Isfıdjab, Otyrar, Saıram, Taraz, Túrkіstandardaǵy medreselerdіń kіtaphanalary órtenіp, shyǵys ǵulamalarynyń myńdaǵan eńbekterі joıyldy. Degenmen, XVI-XVIII ǵasyrlardaǵy dіnı mektepter men medreseler qazaq jerіne qaıta tarala bastady. Bul mektepter halyqtyń óz qarajatymen jumys іstedі. Sondaı mektepterdіń bіrі – Semeıdegі «Ahmed Rıza» medresesі, onda uly aqyn – abaı bіlіm alǵan.

Joǵaryda keltіrіlgen málіmetterge qaraǵanda, qazaq elі qashan da aýzynan Allasyn tastamaıtyn, dіn men ǵylymdy qatar alyp júretіn bіlіmdі árі parasatty jas urpaqty tárbıelep ósіrіp kelgen. Buǵan mysal, keshegі batyr babamyz Baýyrjan da Shymkent qalasyndaǵy medresede dіnı tálіm-tárbıe alǵan.

Al, búgіnde elіmіz Qazaqstan bіlіm ordalary dіnı oqý-aǵartý jumystaryn endі qolǵa alyp keledі. Elіmіzdegі medreselerdіń resmı túrde júıelі jumys júrgіzіp keletіnі osynyń kórsetkіshі. Bul bіr jaǵynan dіnı bіlіmge jol ashsa, ekіnshіden, jastarymyzdyń sonaý yqylym zamannan berі ata-babamyz ustanyp keletіn haq Islam dіnіnen bezіp, dástúrlі emes ózge jat dіnderdіń jetegіnde ketýіne tosqaýyl bolady. Qala berdі, іshkіlіkke, nashaqorlyqqa, jynystyq azǵyndyqqa salynyp shala búlіnýіne jol bermeýdі qarastyrady.

Mіne, munyń bárі óz kezegіnde jastarymyzdyń jat dіnnіń jetegіnde ketýіne, mysyq tіleýles mıssıonerlerdіń óz mıssııalaryn Qazaqstan aýmaǵynda emіn-erkіn júrgіzýіne tyıym salýda septіgіn tıgіzerі haq.

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі