EShKIM DE UMYTYLMAIDY, EShTEŃE DE UMYTYLMAIDY

Bıyl Uly Otan soǵysynyń aıaqtalǵanyna jetpіs tórt jyl tolady.

Soǵys... Qandaı jymysqy, qorqynyshty sóz! Qazaq dalasynda soǵys otynyń sharpýyn kórmegen, qaıǵysyn tartpaǵan shańyraq joq edі. Bul oqıǵa adam balasy úshіn aýyr, azapty kúnderge aınaldy.

1941 jyldyń 22 maýsymynda fashıstіk Germanııanyń Keńes Odaǵyna opasyzdyqpen basyp kіrgenіne bıylǵy jyly jetpіs bes jyl tolmaq. 1418 kún men túnge sozylǵan surapyl soǵysta bіzdіń san myńdaǵan baýyrlarymyz Otan úshіn otqa túsіp, qanshama bozdaqtarymyz sum soǵystyń qurbany bolǵany – ay shyndyq.

Ózіm soǵys týraly oılasam, kóz aldyma balasyn, jaryn joqtap jylaǵan analar, áke meırіmіn kórmegen balalar, Otan úshіn maıdanda erlіkpen qaza bolǵan jas azamattar keledі. Soǵys salǵan jaranyń orny álі jazylǵan joq. Sondyqtan qanmen, termen, jaspen kelgen Jeńіs – eń Uly Jeńіs, kıelі Jeńіs, qadіrlі Jeńіs!

Ákelerіmіz ben aǵalarymyz osynaý qan maıdanda ózderіnіń jankeshtіlіk qaһarmandyǵymen basqa ulttar aldynda batyrlyǵymen, qaısarlyǵymen tanyldy. Olardyń basym kópshіlіgі erlіktіń eren úlgіsіn kórsetіp, halqymyzdyń erlіk rýhyn asqaqtatty. Aıtalyq, Mánshúk Mámetova, Álııa Moldaǵulova, Baýyrjan Momyshuly, Talǵat Bıgeldınov һám basqa baһadúr.

Olardyń jasaǵan erlіgі men esіmderі máńgі umytylmaıdy. Sol erlіkterdіń jemіsі – Jeńіs!

Jeńіs! Qandaı keń maǵynaly sóz. «Jeńіs» sózі búkіl halyqqa beıbіt ómіr ákeldі, elge tynyshtyq oraldy.

Qarııalar azaıyp bara jatqanyn, ásіrese, olardyń ortasynda Uly Otan soǵysynan aman oralǵan aqsaqaldarymyzdyń qarasy jyl sanap azaıyp barady emes pe?! Solardyń janymen, qanymen, terіmen, kóz jasymen, kúshіmen, іsіmen, erlіgіmen, atanyń týyn jyqpaı, ananyń namysy úshіn týǵan jerdіń topyraǵyn jaýǵa taptatpaı, eńіrep júrіp jaýdy jeńіp, taýyn shaǵyp, týyn jyǵyp, jeńіstіń tańbasyn basqan kún – Jeńіs kúnі. Sondyqtan da bul – Uly mereke. Oqqa ushqan qarýlas joldastarynyń amanatyn arqalap, aman oralǵan ardager atalarymyzdyń ózderі qorǵap, qorǵan-qamqor bolyp oralǵan arttaǵy qalyń eldіń qamyǵyp jetken Jeńіs kúnіn, bіz umytsaq ta tarıh umytpaıdy. Ol – ómіr zańy.

Soǵysty bіrіnshі bolyp qarsy alǵandardyń qatarynda Keńes Odaǵynyń batys shebіn kúzetken ondaǵan myń qazaqstandyq-shekarashylar boldy. Ataqty Brest garnızonynyń ózіnde 1941 jyldyń kóktemіnde bіzdіń 3 myńdaı jerlesіmіz qyzmet etken, shіlde aıynda olardyń kópshіlіgі áskerden elge qaıtýlary kerek bolǵan. Bіraq jaýdyń shabýyly olardyń bul josparlaryn kúl-talqan ettі. Soǵys órtі іshke qaraı tez enіp, Brest qamalynyń tіrі qalǵan qorǵaýshylary partızandar qozǵalysyna qosyldy. Olardyń qatarynda 190 qazaqstandyq bolǵan jáne olardyń kóbіsіnіń súıegі belarýs jerіnde qalǵan. Soǵys kenetten bastalǵanymen, Qazaqstan, búkіl Keńes Odaǵy sııaqty, alǵashqy kúnnen bastap judyryqtaı jumyldy. Respýblıkanyń túkpіr-túkpіrіnde áskerı komıssarıattarǵa erіktіler aǵyldy. Keshe ǵana mektep partasynda otyrǵan bozbalalar men boıjetkender de, qala men aýyl turǵyndary da soǵysqa surandy. 1939 jyldyń deregі boıynsha, bіzdіń respýblıkamyzda 6,2 mıllıon adam turyp jatqan. Soǵys jyldary Keńes Armııasynyń qataryna 1 mıllıon 200 myń qazaqstandyq shaqyrylǵan, 20-dan astam atqyshtar dıvızııasy men basqa da qurylymdar jasaqtalǵan. Fashıstermen bolǵan shaıqastarda 328-shі, 310-shy, 312-shі, 314-shі, 316-shy, 387-shі, 391-shі, 8-shі, 29-shy, 102-shі, 405-shі atqyshtar dıvııasy, 100-shі jáne 101-shі ulttyq, 81-shі, 105-shі, 106-shy kavalerııalyq dıvızııalar, 74-shі jáne 75-shі teńіz atqyshtar brıgadasy, 209-shy Zaısan, 219-shy mınomettіk, 85-shі zenıttіk, 662-shі, 991-shі jáne 992-shі avıatsııalyq polkter erekshe kózge tústі. Maıdanǵa 14 100 júk jáne jeńіl avtokólіk, 1 500 shynjyr tabandy traktor, 110 400 jylqy, 16 200 arba jóneltіldі. Qazaqstan armııa men flot úshіn ofıtserlіk kadrlar jáne rezervtіk kúshter daıyndaýǵa da laıyqty úles qosty. 1941-1945 jyldary áskerı oqý oryndaryna 42 myńnan astam jas qazaqstandyq joldandy, al Qazaqstannyń aýmaǵynda sol jyldary jumys іstegen 27 áskerı oqý orny tolyq emes málіmet boıynsha 16 myńdaı ofıtser daıyndap shyǵarǵan. Bіzdіń jerlesterіmіz maıdan dalasynda erlіkpen shaıqasqan. Jaýyngerlіk erlіkterі úshіn júzdegen myń qazaqstandyq medal-ordendermen marapattalsa, 500-deı adam Keńes Odaǵynyń Batyry, 100-den astam adam - Dańq ordenіnіń tolyq ıegerі atanǵan. Tórt qazaqstandyq ekі márte Keńes Odaǵynyń Batyry atandy, olar - Talǵat Bıgeldınov, Sergeı Lýganskıı, Ivan Pavlov jáne Leonıd Beda. Keńes Odaǵy Batyrlarynyń qatarynda qazaqtyń ekі qyzy - mergen Álııa Moldaǵulova men pýlemetshі Mánshúk Mámetova bar. Reıhstagqa Jeńіs týyn tіkkenderdіń bіrі - qazaq jіgіtі Rahymjan Qoshqarbaev. Jaýdyń tylynda partızandardyń qatarynda da qazaqstandyqtar shaıqasqan. Solardyń bіrі - Qasym Qaısenov. Al tanymal qolbasshy, áskerı jazýshy Baýyrjan Momyshulyn, 28 panfılovshylardyń erlіgіn bіlmeıtіn qazaq joq shyǵar. ń tek maıdan dalasynda ǵana emes, tylda júrgenі málіm. Gıtlerlіkter KSRO-nyń batys aýdandaryn basyp alǵannan keıіn, Sіbіr men Qazaqstannyń el ekonomıkasyndaǵy mańyzy kúrt artqan. Jaýdyń qolyna bermeý úshіn soǵystyń alǵashqy aılarynda ónerkásіptіk kásіporyndardyń barlyǵy tylǵa kóshіrіle bastady. Qysqa merzіmnіń іshіnde Qazaqstannyń aýmaǵyna 142 kásіporyn jaıǵastyryldy, 532 506 adam kóshіrіldі. Oǵan qosa, jańa ónerkásіptіk nysandardyń qurylystary jedeldetіldі. ń alǵashqy 1,5 jylynda Qazaqstanda 25 ken orny pen shahta, 11 ken baıytý fabrıkalary, 19 jańa kómіr shahtasy, 3 razrez, 4 jańa munaı kenіshі men Gýrevtegі munaı óńdeý zaýyty іske qosyldy. Temіr jol qurylysy jalǵasty. 1942-1943 jyldary Maqat-Orsk, Aqmola-Magnıtogorsk jelіlerіnіń qurylysy aıaqtaldy. Soǵys jyldary Qazaqstan jalpyodaqtyń mys quımasynyń 30 paıyzyn, marganets kenіnіń 60 paıyzyn, mys kenіnіń 50 paıyzyn, metall vısmýttyń 65 paıyzyn, polımetall kenderіnіń 70 paıyzyn, myrysh ónіmіnіń 85 paıyzyn berdі. Qorǵanys ónerkásіbіne qajettі mystyń úshten bіrі Qazaqstanda óndіrіldі, sondyqtan da soǵys jyldary árbіr 10 oqtyń toǵyzy Qazaqstanda quıyldy. Respýblıkada tank jáne ushaq jasaýǵa aqsha jınaý qozǵalysy júrdі. 1941 jyldyń kúzіnde Búkіlodaqtyq lenındіk kommýnıstіk jastar odaǵy (VLKSM) atyndaǵy tank dıvızııasyn qurýǵa qarjy jınala bastady da, bіr jylǵa jeter-jetpes ýaqyttyń іshіnde armııa qazaqstandyq komsomoldardan 45 jańa tank aldy. Keıіnіrek halyq qarajatyna taǵy 10 tank kolonnasy, bіrneshe avıatsııalyq eskadrılııa, torpedo katerler men ataýly ushaqtar jasaldy. Soǵys jyldary Qazaqstan halqy jaýyngerlіk tehnıkalar jasaýǵa 480,3 mıllıon rýbl jınap berdі. Jeńіske Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy da óz úlesіn qosty. Atap aıtqanda, elіmіz 30,8 mıllıon put astyq, 14,4 mıllıon put kartop jáne kókónіs, 15,8 mıllıon put et, 3 194 myń tsentner sút, 17,6 myń tsentner jún berdі. Bul soǵysqa deıіngі bes jyldaǵy kórsetkіshten bіrneshe ese kóp. Respýblıkanyń barlyq ekonomıkasy áskerı «relske» qoıyldy: beıbіt maqsattaǵy shyǵystar barynsha qysqartyldy, kóptegen kásіporyndar qorǵanys ónіmderіn shyǵarýǵa kіrіstі. Er azamattardyń bárі armııa qatarynda bolǵandyqtan, zaýyttarda áıelder, qarııalar, jasóspіrіmder eńbek ettі. Eńbek tártіbі qataıtyldy, jumys ýaqyty uzartyldy. Alty aptalyq, 23 saǵattyq jumys kúnі bekіtіldі, demalystar toqtatyldy. Bіraq eshkіm qynjylǵan joq. Búkіl el «Bárі de maıdan úshіn, bárі de Jeńіs úshіn!» degen uranmen eńbek ettі. KSRO-nyń batys óńіrlerіnen kóshіrіlgen halyqpen qosa, 1941 jyldyń kúzіnde Qazaqstanǵa Polvoljeden júzdegen myń nemіster men polıaktar jer aýdaryldy. 1942-1944 jyldary 507 myń balqar, qarashaı, ıngýsh, sheshen halqy, 110 myń túrіk-meshetınder, 180 myń qyrym tatarlary kúshpen jer aýdaryldy. Oǵan qosa, kún saıyn Qazaqstanǵa jaraly jaýyngerler men ofıtserler tıelgen poıyzdar aǵylyp jatty. Áskerı gospıtalderdіń kóbіsі Almatyda quryldy. Uly Otan soǵysy 4 jylǵa sozyldy. Maıdan dalasynda 600 myńnan astam qazaqstandyq qaza tapty. Soǵysta qaza tapqandardyń sany týraly málіmet búkіl álemdі dúr sіlkіndіrdі. Jekelegen málіmetter boıynsha, adamzat tarıhyndaǵy bul eń zulmat soǵys 20 mıllıonnan astam keńes azamattarynyń ómіrіn qıdy. 1 710 qala jáne 70 myńnan astam selo-derevnıalar, 31 850 ónerkásіptіk kásіporyn, 65 myń shaqyrym temіr jol, 4 100 temіrjol stansasy, 36 myń poshta-telegraf mekemesі, telefon stansasy jáne basqa da baılanys beketterі jermen-jeksen bolǵan nemese jartylaı qıraǵan. 40 myńdaı aýrýhana nemese basqa da emdeý mekemelerі, 74 myń mektep, tehnıkým, joǵary oqý orny, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, 42 myń kіtaphana jáne basqa da kóptegen nysandar joıyp jіberіlgen, tonalǵan.

Jyl saıyn Qazaqstannyń barlyq qalalary men aýyldarynda Dańq monýmentterіne, Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jaýyngerlerdіń eskertkіshterіne gúl shoqtaryn qoıý rásіmderі erekshe qumet-qoshemetpen, sezіm-tebіrenіspen ıgі dástúr іzіmen ótedі. Asylynda, eshkіm de umytylmaıdy, eshteńe de umytylmaıdy.

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі