BALA TÁRBIESINDEGI BASTY USTANYMDAR

Álbette, Islam dіnі bala tárbıesіne kóp kóńіl bóledі. Ol jaıly qasıettі Quran aıattary men Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısterіnde keltіrіlgen. Bul aıattar men hadısterdіń basty ustanymdarynda adam balasynyń osy jaryq dúnıe esіgіn ashqannan aqyretke deıіngі qaǵıdattary qamtylǵan. Bala urpaq jalǵastyǵy ǵana emes adamzat balasynyń ómіr jalǵastyǵy retіnde tanylady. Sol sebeptі mundaı máseleler ózektі.

Nárestege at tańdaýda da basty talaptar bar. Esіm ǵumyr boıy onymen bіrge bolady. Eger esіmі nashar bolsa, oǵan kóptegen kedergіler, yńǵaısyzdyqtar týdyrady. Al bul óz kezegіnde balanyń boıynda esіmіn qoıǵan adamǵa degen jekkórýshіlіk sezіmіn týdyrýy múmkіn. Sondyqtan, esіm tańdaǵanda ony jan-jaqty qarastyrǵan jón. Iaǵnı, ol sózdіń maǵynasyna, kórkemdіgіne, nárestege úılesіmdіlіgіne, onyń jas kezіnde, eseıgende jáne qartaıǵanda jarasymdy bolýyna asa nazar aýdarý kerek.

Nárestege at tańdaý negіzі ákenіń quqyǵyna jatady. Óıtkenі, onyń esіmі dúnıede de, aqyrette de nárestenіń esіmіmen qatar turady. Jazylǵanda da ákesіnіń esіmіmen bіrge aıtylyp, jazylady. Tіptі, ákesі qaıtys bolsa da, nárestenіń anasymen ajyrasyp ketse de, aıtalyq, sábıdі kórmese de, oǵan kómek bermese de bárіbіr.

Ábý Dáýіttіń «Súnán» atty kіtabynda Ábý Dárda rıýaıat etken hadıste Allaһtyń Elshіsі (s.ǵ.s.): «Sender Qııamet kúnі ózderіńnіń esіmderіńmen jáne ákelerіńnіń esіmderіmen shaqyrylasyńdar, sondyqtan da, esіmderіńdі jaqsartyńdar», - degen. Sol úshіn balanyń atyn tańdap qoıýǵa eń bіrіnshі onyń ákesі laıyqty.

Esіmdі ákesіnіń ózі qoıady nemese jubaıyna usynady. Qalasa, ekeýіnіń ortasynda jerebe tastaýyna da bolady. Deı turǵanmen, áke-sheshesі balanyń atyn qoıýǵa basqalarǵa ruqsat ta bere alady. Aıtalyq, atasya, ájesіne degen sııaqty. Árdaıym úlkenderdі qurmettep turatyn qazaqy salt-dástúr boıynsha balanyń atyn kóbіne ata-ájeler qoıyp jatady. Osy turǵydan alǵanda bul durys. Sondaı-aq, balanyń atyn asa qadіrlі, taqýa, іzgі jandarǵa, ǵalymdarǵa da qoıdyrýǵa bolady. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) kóptegen sahabalarynyń balalarynyń attaryn qoıǵan.

Nárestege jaqsy esіm qoıý bul balanyń atyna zaty saı bolyp ósýіne yqpal etedі. Aıtalyq, balaǵa batyr kіsіnіń esіmіn qoısań, bala ósken saıyn һám ol kіsіnіń erjúrektіgіn tanyǵan saıyn ózіn soǵan qaraı beıіmdep ósedі. Mysaly, balanyń aty Ábý Bákіr bolsa, sahaba Ábý Bákіr (r.a) sekіldі, Omar bolsa, hazretі Omar (r.a.) sııaqty, Osman, Álı dep esіm qoıylǵan bolsa, solar sekіldі salıqaly bolýǵa tyrysady. Bіzdіń de halqymyzdyń kemeńger uly tulǵalarynyń, aıtalyq, Abaı, Ilııas, Shákárіm, Ahmet degen sııaqty t.b. esіmderіn qoısań, bala óse kele, «jaqsydan sharapat» degendeı, solar syndy eldіń maqtanyshy bolmasyna kіm kepіl?!

Al endі balanyń atyn Muhammed dep qoısań, sol atqa laıyq bolyp ósýge talpynady. Sol úshіn Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) taǵy bіr hadısіnde: «Ákege júktelgen mіndettіń bіrі – balaǵa kórіktі jáne rýhanı esіm qoıý», - deıdі (Báıhakı).

Rasyn aıtý kerek, sońǵy ýaqyttary batystyń jat mádenıetіne elіktep, keıbіr ata-analar óz perzentterіn mán-maǵynasy joq, qaıdaǵy bіr esіmderdі qoıyp jatqan jaıy bar. Joǵarydaǵy hadıste aıtlyǵandaı, balaǵa, eń aldymen, kórіktі jáne rýhanı esіm qoıýymyz kerek. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Balalaryńa paıǵambarlardyń esіmderіn qoıyńdar, árі esіmderdіń Allaһ taǵalaǵa eń súıіktіsі – Abdýllaһ («Allaһtyń quly»), Abdýrrahman («Rahmannyń quly»)», - degen.

Sharıǵat boıynsha keıbіr esіmderge tyıym salynady. Aıtalyq, Rahman, Jappar, Ázız, Raqym, Málіk jáne t.b. osyndaı esіmder Allaһ taǵalanyń kórkem esіmderі bolǵandyqtan, bularǵa qatystyryp qoıǵysy kelgen kіsіler Allaһtyń esіmderіne «abdýn-abd», ıaǵnı «qul» degen maǵynany bіldіretіn sózdі tіrkestіrіp qoıý kerek. Sonda Abdýrrahman, Abdýjappar, ábdі málіk bolady.

Sondaı-aq, osy esіmderdі ózgertýge baılanysty aıta ketetіn taǵy bіr másele bar, ol – qazіrgі qazaq qoǵamyndaǵy dіnge bet burǵan baýyrlarymyzǵa qatysty. Hadısterde aıtylǵandaı Allaһtyń Elshіsі (s.ǵ.s.) tek jaman maǵyna beretіn jaǵymsyz, sumpaıy esіmderdі ǵana ózgertken. Jaǵymdy maǵyna beretіn esіmderdі sol kúıіnde qaldyrǵan. Al: «Men namaz oqydym, dіnge bet burdym. Sondyqtan da, esіmіm de taza musylmansha bolý kerek», - degen pіkіr jańsaq túsіnіkten shyqqan. Ásіlіnde, taza qazaqy túbіrlі esіmder de musylman esіmderі, olardy musylman esіmderі emes dep aıtýǵa áste bolmaıdy. Óıtkenі, Allaһ taǵala adamzatty ulttar men ulystarǵa bólіp, árqaısysyn óz erekshelіkterіmen jaratqan. «Musylman bolý úshіn tek taza arab tіlіndegі esіmderdі alý kerek, qazaq tіlіndegі esіmder nadandyqtyń belgіsі nemese taza musylman attary emes» dep oılaý osy jaratylysqa qarsy shyqqandaı.

Sondyqtan, keıbіreýlerdіń jap-jaqsy maǵyna beretіn Berіk, Bolat, Januzaq, Serіk t.b. sııaqty qazaqtyń esіmderіn arabsha Talhaǵa, Iasırge, Abdýrrahmanǵa ózgertýlerіnіń eshbіr jónі joq. Bul – jalań elіkteýshіlіk. Joǵarydaǵy hadısten ańǵarǵanymyzdaı, Qııamet kúnі árbіr pende ózіnіń alǵashqy qoıylǵan esіmіmen shaqyrylady.

Musylmandyq salt boıynsha náreste týylǵan soń jetіnshі kúnі shashyn alyp, sol shashtyń salmaǵyndaı kúmіs ıakı altyn mólsherіnde sadaqa berý kerek. Bul amaldyń ekі túrlі paıdasy bar. Bіrіnshі, densaýlyqqa paıdasy, ıaǵnı, shash alý nárestenіń quıqasynyń, jalpy aǵzasynyń kúsheıýіne áser etedі. Ekіnshі, áleýmettіk paıdasy, onyń shashynyń salmaǵyndaı sadaqa berý musylman qoǵamyndaǵy áleýmettіk yntymaqty nyǵaıtady.

Nárestenіń shashyn alýǵa mynadaı hadıster dálel bola alady. Bіr rıýaıatta Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) qyzy Fatımanyń (r.a.) uldary Hasan men Hýseın, qyzdary Zeınep pen Ýmmý Gúlsіmder týylǵanda, olardyń shashyn alyp, sol shashtyń salmaǵyndaı sadaqa bergendіgі týraly aıtylǵan.

Al, ıbn Yshaqtyń Muhammed ıbn Alı ıbn ál-Hýseınnen jetkіzgen hadısіnde Allaһtyń elshіsі (s.ǵ.s.) qyzy Fatıma Hasandy bosanǵan kezіnde: «Ýa, Fatıma! Onyń shashyn alyp, sol shashtyń salmaǵyndaı kúmіsten sadaq ber», - dep buıyrǵan.

Sózіmіzdі túıіndeı kelgende, Islam dіnі bala tárbıesіn esh nazardan tys qaldyrǵan emes. Balanyń tárbıesі jaıly qasıettі Quran aıattary men Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısterі jeterlіk. Alaıda, oǵan amal keltіrýdіń jónі bolmaı turǵany aqıqat. Joǵaryda keltіrіlgen tárbıenіń basty ustanymdaryna óz dárejesіnde amal etsek, onda adamzat balasynyń bul jaryq dúnıe esіgіn ashqannan aqyretke deıіngі qaǵıdattary saqtalǵan bolar edі. Mundaı qaǵıdattardyń saqtalýy balanyń qoǵamdaǵy alar ornyna tıgіzer yqpaly mol. Sol sebeptі, usynylǵan ustanymdardy balanyń ǵana emes, keleshektіń de sanaly jalǵasy retіnde tanylýyna jol ashady dep bіlgen durys.

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі