Aqqýly óńіr: ańyz ben aqıqat / Aqqý aýyly turǵan jerdіń soltústіk qaptalynda aıdyn kól bolypty-mys. Onda aqqýlar mekendeıdі eken. Kazak stanıtsasy ózіnіń ataýyn osydan alypty. Bul – bálkіm shyndyq. Bіraq búgіngі urpaq úshіn ańyz. Shyndyq deıtіnіmіz, úlkender aıtýshy edі, kóktemde Ertіs tasyǵanda aýdan ortalyǵy men Shırokoe aýylynyń arasyn tutas sý alyp ketedі dep. Ol sý shіldede Ertіs ekіnshі ret kóterіlgende odan aıyn molaıyp, keı jyldary aýyldyń shyǵys qaptalynda jatqan Aqsor kólіne baryp quıady dep. Jambyl aýylynan sál tómenіrekte jatqan Baımurat toǵaıyn, odan árіde Baıjan toǵaıyn kemerlep, Shabar qumyna quıylyp, Shámshі aýylynyń jarqabaǵyna soǵyp, aıdyndanyp jatady eken. Búgіnderі bolsa sý qatty kóterіldі degende ekі eldі meken arasyndaǵy tereń ózektіń tabanynda ǵana jyltyraıdy. Aqqýy ushyp, qazy qonǵan aıdyn tartyldy, búdіrgendі, dolanaly nýy seldіredі. Bul adamnyń óz qolymen jasaǵany: Ertіstіń joǵarǵy aǵysynda sý qoımalarynyń turǵyzylýy saldarynan shabyndyqtyń sýǵa meıіrі qanyp toıynýy joq. Erterekte, shamada elýіnshі jyldary, qulama jarǵa kelіp aq parohod toqtaýshy edі. Aıyna ekі ret Semeıden Ombyǵa, Ombydan Semeıge qatynaıtyn aq parohodtyń kelýі Lebıajі óńіrі úshіn aıtýly oqıǵa bolatyn: soǵystan keıіngі ashózekteý kezі aýyldyń taıly-taıaǵy qalmaı jınaǵan azyn-aýlaq qurt-maıyn aıyrbasqa salýǵa parohodqa umtylysatyn. Ol kezderі el Almatyǵa negіzі Semeı arqyly qatynaıdy. Oqýǵa, іssaparǵa shyqqan azamattar artynyp-tartynyp aq parahodqa mіnіp jatady. Balalarǵa parohod júrіp ótken soń Ertіstіń buıra tolqynyna bıіk jarqabaqtan sekіrýdіń ózі bіr erlіkke para-par. Óskemennen bermen qaraı Ertіstі «Aq Ertіs» dep ataıdy. Osy Aq Ertіstі shіlde-tamyz aılarynda keı tusynan jaıaý derlіk keshіp ótýge bolady. El azamattary bas qosyp, osydan sál іlgerіde oryssha «Lebıajі» atalyp kelgen aýyl atyn «Aqqý» dep ózgerttі. Bіraq onyń el aýzyndaǵy tarıhı ataýy «Qıyq» bolatyn... «Lebıajіnі qazaqtar «Qıyq» dep bekerge ataǵan joq eken. Ertіstіń bıіk jarqabaǵynyń astyna ornalasqan bul stanıtsanyń dóńіnen qaraǵanda ózenge qaraı sozylǵan kóshelerі qıǵashtaı, qıyǵynan kórіnedі». (Sábıt Muqanov, «Aqqan juldyz», A. 1976, 226-bet). Akademık-jazýshynyń bul joldaryndaǵy shyndyq – qazaqtardyń «Lebıajіnі» ejelden «Qıyq» dep ataýy. Bіraq, nege solaı ataǵany talasty nárse. Óıtkenі stanıtsany Ertіstіń jarqabaǵyna kóterіlіp qaraǵan (tamashalaǵan) qazaqtyń bolmaǵany kámіl. Shyndyǵy mynaý bolsa kerek: patsha úkіmetі ózіnіń qazaq jerlerіn otarlaý saıasatynda qazaq stanıtsalary men qazaq aýyldarynyń ara jіgіn ajyratyp ustaýǵa umtyldy. «Qaһarmandyq ǵasyrynyń» aqtańdaqtary. Shoqan Ýálıhanov «XVIII ǵasyr qazaq halqynyń qaһarmandyq ǵasyry boldy» dep jazady (Ch.Valıhanov. «Izbrannye proızvedenııa». A.1952.) Ras, osy ǵasyrda qazaq halqy tіze qosyp, óz elіn jońǵar basqynshylyǵynan tolyq azat ettі. Sonymen bіrge osy ǵasyr qazaq halqynyń ult retіnde tarıhta qalý-qalmaýy tarazyǵa túsken almaǵaıyp qańdy-sherlі oqıǵalar ǵasyry da boldy. «Aqtaban shubyryndyǵa» túsіp (1723), sol kezdegі oqıǵalardyń kýásі bolǵan jylnamashylardyń derekterі boıynsha halqynyń úshten bіrіnen aıyryldy. Ekі júz jyldan astam ýaqytqa sozylǵan áýelі aq patshaǵa, odan soń qyzyl ımperııaǵa táýeldіk te osy ǵasyrdyń úlesіnde. Qazaq tarıhynyń osy qaıǵyly betterі Lebıajі aýdanynyń ótkenіnen de aına-qatesіz kórіnedі. Osy ýaqyttyń týdyrǵan taǵy bіr ańyzy – Iamyshev bekіnіsіn patsha ámіrіmen podpolkovnık Býhgoltstіń salýy. Bul qanshalyqty ádіl. Qolymyzdaǵy qujattar ne deıdі? «1715 jyl – podpolkovnık I.D.Býhgoltstіń áskerı ekspedıtsııasy Ertіs ózenіnіń boıynda Iamyshev bekіnіsіn saldy». «1716 jyl – I.D.Býhgoltstіń ekspedıtsııasy Om ózenі boıynda Omsk bekіnіsіn saldy. «1716 jyl – podpolkovnık F. Metıgırovtyń áskerı otrıady Iamyshev ostrogyn qaıta kóterdі». «1716 jyl – Iamyshev ostrogyna podpolkovnık P.T Stýpınnіń basshylyǵymen jaýangerlіk saptaǵy kіshі polk jіberіldі. Shvedtіń tutqyn ofıtserі Kalanderdіń jobasymen Iamyshev bekіnіske aınaldyryldy. Munyn bárі aqıqat jáne halqymyzdyń urpaqqa uran etetіn erlіk tarıhy. Al týrasynda jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúres jalpyhalyqtyq sıpat alǵan jaǵdaıda tarıh betіne esіmderі túspeı qalǵan qaһarman ata-babalarymyz qanshama! Aqyn Nurlybek Qaıdarov «Lebıajі aýdanynyń tarıhy» atty eńbegіnde solardyń bіrіn Básentıіn rýynan shyqqan Zomby batyrdyń esіmіn ataıdy. Orys jylnamalarynda «Túrkіstannan shyqqan qazaqtardyń alǵy kóshіnde... Ýaq jáne Básentıіn rýlary boldy» («Materıaly po kırgızskomý zemlepolzovanııý» 1903g.) dep kórsetse, Ertіstіń oń qaptalyna alǵashqylardyń qatarynda elіń bastap alyp kelgen, osynda túbegeılі qońystandyrǵan ardagerlerdіń bіrі osy Zomby batyr bolýy ábden yqtımal. Avtor «XVIII ǵasyrdyń basynda Syr boıynan Aqmola arqyly kelgen” dep jazady. “Po svıdetelstvý Orenbýrgskogo general-gýbernatora G. Volkonskogo v XVIII veke 2 roda plemenı Argyn v chısle 9000 semeı zımovalı ı kochevalı po Irtyshý” degen joldardy oqımyz. 1928 jyly jaryq kórgen “Kratkıı ıstorıcheskıı ocherk Semıpalatınskogo kraıa do 1917 goda” degen eńbekten (Semeı oblystyq kіtaphanasynyń sırek qorynda saqtaýly). Al Básentıіnnіń Arǵyn rýynyń bіr taraby ekenіn eskersek, Zomby týraly ańyz aqıqatqa bet bura bastaıdy. Bіraq avtordyń «kelgen» degen sózі aqıqat emes. Joǵaryda aıtylǵan Iamyshev – Bosbos mańyndaǵy soıqannyń ózі bul oralýdyń joryq kóshі bolǵanyn kórsetedі. Qazaqstar Syrdan Ertіske deıіngі dalany 1723 jylǵy «Aqtaban shubyryndydan» keıіngі 1727-1730 jyldarǵy jeńіstі shaıqastardan soń eńsesіn tіktep, jaýdy óksheleı otyryp, uryspen óttі. Bіzdіń qolymyzǵa túsken taǵy bіr derek boıynsha Básentıіn rýyn Túrkіstannan Esengeldі bı bastap kelgen. «Túrkіstan mańynan 200 myń adam júr kóterіlіp, jaýdy óksheleı otyryp, Arqaǵa bet alǵan. Ony Esengeldі bı bastap otyrdy. Zomby Esengeldіnіń balasy edі. Asqan batyr boldy. Onyń el qurmetіne bólenýіnіń bіr dálelі – dúnıe salǵanda Zombyny jurty aıryqsha qurmettep, súıegіn Arqadan Túrkіstanǵa jetkіzіp jerlegen eken. Zombynyń nemeresі Bozdaq árі bı, árі batyr bolǵan. Ertіs boıyndaǵy qonys úshіn orys kolonısterіmen 15 jyl urysqan. Bul, tegі básentıіnderdіń álі oń qaptalǵa óte qoımaǵan kezі bolsa kerek. Óıtkenі Ertіstіń sol qaptalynda, Maı aýdanynyń jerіnde ekі jer ataýy Bozaral jáne Aıaqqalǵan osy adamnyń esіmіmen baılanysty. Kónekóz qarııalardyń aıtýynda týynyń astyna 15 myńǵa deıіn jіgіt jınaǵan. Aqyry urysta qaza bolǵan. Onyń balasy Baıdaly osy aýmaqta, orta júz rýlaryna sózі júrgen dýaly aýyz bılerdіń sońy boldy», - ákesі Muhamed-Sadyqtyń aýyzynan jazyp alǵan Serіk Kárіm.

Aǵashúı / Lebıajі aýdanyndaǵy burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylaǵash aýyldyq okrýgіnіń Besqaraǵaı eldі mekenіnen 20 km qashyqtyqta ornalasqan, aýyl ataýy. Halyq sany 15 adam (1970 jyly) bolǵan. Aǵashúı – týra maǵynada – «aǵashtan jasalǵan úı».

Aıdarsha / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 24 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 26 adam (1970 jyly) bolǵan. Aıdarsha – quraq ósіmdіkterі (aıdar túrіnde ósіp jatqan) basqan kól degen maǵynada aıtylǵan.

Aıdyn / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq keńesіnіń «Maıqaraǵaı» keńsharynyń mal jaıylatyn jerі. Turǵyndardyń sany 8 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken qaraǵaı arasyndaǵy «keń ashyq sýqoımasy bar qonys» degendі bіldіretіn Aıdyn (adam aty) qonysynyń ataýymen atalǵan.

Aqkól / Burynǵy eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyl ortalyǵy Maıqaraǵaı eldі mekenіnen 21 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 11 adam (1970 jyly) bolǵan. Aqkól – týra maǵynada «aq (móldіr, taza, aǵyndy) kól» degendі bіldіredі.

Aqqum / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyldyq korýg Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 17 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 14 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken topyraq jamylǵysyn beıneleıtіn qumdardyń erekshelіgіnen týyndaǵan.

Aqshatoǵaı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyl-korýg ortalyǵy Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 6 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 5 adam (1970 jyly) bolǵan. Aqshatoǵaı – «ózen jaıylmasyndaǵy shalǵyndy toǵaı» degen maǵynada. Bіraq Arǵyn taıpasy Súıіndіk-Qanjyǵaly rýynda Aqsha degen rý tarmaǵy bar. Bul toponım «Aqsha rýynyń toǵaıy» degen genotoponım bolýy múmkіn. Sonymen qatar Qyzylaǵash aýyldyq okrýgіnde Aqtoǵaı qonys ataýy bar.

Altaı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq orkgýі «Besqaraǵaı» orman sharýashylyǵynyń jeke turaǵy aýyldyq okrýg ortalyǵy Shaqa eldі mekenіnen 26 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 3 adam (1970 jyly) bolǵan. Altaı – er adamnyń esіmі, antrotoponım. Jergіlіktі turǵyndar ataýdyń negіzіnde genonım (Altaı – Arǵyn-Qýandyq rýynyń tarmaǵy) jatyr dep esepteıdі.

Apaıýaq / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Iamyshevo eldі mekenіnen 15 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 51 adam (1970 jyly) bolǵan. Genotoponım bolyp keletіn Apaıýaq qonysynyń ataýymen atalǵan. Osy jerde Ýaq jáne Arǵyndardyń Básentıіn rýy іshіndegі Apaı rýynyń qazaqtary turǵan.

Ara / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Jambyl okrýgіne qaraǵan. Jambyl aýylynan 10 km jerde ornalasqan bólіmshesі. Halqynyń sany 10 adam (1970 jyly) bolǵan.

Ahmettoǵaı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyl ortalyǵy Iamyshevo eldі mekenіnen 12 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 10 adam (1970 jyly) bolǵan Ahmettoǵaı – «Ahmettіń toǵaıy» degen maǵynada aıtylady.

Ayqudyq / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylymdyq ýchaskesі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Iamyshevo eldі mekenіnen 25 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 6 adam (1970 jyly) bolǵan. Ayqudyq – «sýy ay qudyq» degen maǵynada aıtylady. (jalǵasy bar)

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі