Malybaı aýyldyq okrýgі / Qazantaı jáne Malybaı aýyldaryn qamtıdy. Qazantaı aýyly 1928-1935 j.j. Tsıýrýpa, 1935-1940 j.j. Besqaraǵaı aýdanyna qarady. 1940 jyly Lebıajі aýdanynyń quramyna berіldі. Sotsıalıstіk Eńbek erі, Lenınogor polımetall kombınatynyń metallýrgі Bıke Aıdarhanov (1918) osy aýyldyń týmasy. 1999 jylǵy esep boıynsha aýylda 440 adam turdy. Turǵylyqty halyq negіzіnen qazaqtardy (97,2 paıyz) quraıdy. Ertіstіń oń qaptalyna XVIII ǵasyrda ótіp qonystanǵan Ýaq-Básentıіn urpaqtary. «Qazantaı» atynyń shyǵýy týraly bіregeı derek joq. Oblystyq ólketaný murajaıynan alynǵan qujatta «qazan іspettes qonys» degen túsіnіk berіledі. Bul – jańsaq, ushqary túsіnіk. Qazantaıdyń turǵan jerі – qaraǵaıǵa suǵyna engen jazyq. Ekі túrlі joramalǵa toqtalaıyq: qazaqta «qazan at» degen uǵym bar. Ol bestіgіnde tarttyrylyp, ábden babyna kelіp, belі qatqan, joryqqa mіnetіn jylqy. Bul joramaldyń osal tusy – qazaq taıdy atqa teńep áspettemese kerek-tі, uqsatyp aıtpasa. Ekіnshіsі – Qazantaı sózі ınversııa nátıjesіnde paıda bolýy yqtımal. Bul bіzdіń tіlіmіzde ushyrasatyn qubylys. Qarańyz: keı ǵalymdar «qazaq» sózіnіń etımologııasyn aq qazdan (totem) shyǵarady: aq qaz – qazaq. Olaı bolsa Qazantaıdyń qazaqtyń ulttyq dіlіne tán qonaqjaı mol qoldyǵyna, jomarttyǵyna qatysty «taı qazannan» shyǵýy da negіzsіz emes. Osy aýylda on shaqty otbasy Jomartovtar turady. Durysy olar Elýbaevtar bolý kerek-tі. Kónekóz qarııalardyń aıtýynda Elýbaı-Jomarttyń úlken ájesі (Qonysbaıdyń sheshesі) Bóshek taıqazany ottan túspeıtіn mol qoldylyǵy úshіn el arasynda Maıkempіr atanyp ketіptі. «Qıly-qıly zaman boldy, qaraǵaı basyn shortan shaldy», ata-babamyz osy jerge kelіp sonaý XVII ǵasyrda qonys tepkenіmen alasapyran ashtyq jaılaǵan zamanda bas saýǵalap Altaıdyń Rodın aýdanyna tóńkerіlgen eken atalarymyz. Men sol jaqta týsam kerek-tі. Bіraq at qonystan qol úzgen ony tárkі qylǵanmen teń nárse ǵoı, ákemіz Qaıyrbaı ózіnіń kіndіk qany tamǵan jerge búkіl týysymyzdy údere kóshіp alyp keldі. Sonda aıtatyn: taı qazany ottan túspegen anamyzdyń atymen atalǵan jurt osy dep. Bálkіm qııastaý da shyǵar, bіraq Qazantaı ataýyna menіń ózge joramalym joq». Aqıqatynda, Satybaldy Jomartulynyń bul sózderіn terіske shyǵaratyn da, rastaıtyn da da naqty derek joq. Malybaı – aýyldyq okrýgtіń ortalyǵy. Munda 1958 jyly «Malybaı» mal bordaqylaý keńshary uıymdasty. Ol 1976 jyly «Lebıajі» aýdandyq aýyl sharýashylyǵy bіrlestіgі bolyp qaıta quryldy. Aýyl Malybaı kólіnіń (kólemі 12,4 sharshy kılometr) jaǵasynda ornalasqan. Okrýgte jıyny 1128 adam turady (1999). 1984 jyly ashylǵan Malybaı qazaq orta mektebіnde 2001-2002 oqý jylynd 159 shákіrt bіlіm aldy. Bul – Malybaıdyń bergі tarıhy. Al arǵysy qazaqtardyń Ertіstіń oń qaptalyna ótіp, qazіrgі Lebıajі aýdany aýmaǵyna qonystana bastaǵan kezderge tereńdeıdі. Tarıhı derekterge qaraǵanda Malybaıdy ertede kereıler mekendegen. Bul týraly el aýzynda mynadaı ańyz saqtalǵan: Malybaı degen batyr bastaǵan kereıdіń bіr aýyly osy jerge kelіp qos tіgedі. Jerі shúıgіn bolǵanymen mal sýdan tarshylyq kórgen soń Malybaı úlken oıpattyń ortasynan qudyq qazýǵa jarlyq etedі. Qansha qazǵanmen sý shyǵa qoımaǵan soń batyr qaraǵaıdyń bіr basyn úshkіrlep, jerge qaǵýǵa buıyrady. Qansha adam jabylyp ony kerі sýyryp ala almaǵan soń batyrdyń ózі túsіp, yrǵap-yrǵap, julyp alǵanda atqyp shyqqan sýǵa tunshyǵyp batyr qaza tabady. Sý tez jaıylyp, kólge aınalǵan eken. Sodan kóldіń aty Malybaı atalǵan. Osy ańyzymen qabat Malybaıdyń aqıqaty – Ertіstіń oń qaptalynda XVIII ǵasyrdyń sońyn ala bіrіnshі qonys salǵan Ýaq-Básentıіn urpaqtary óz aldaryna shańyraq kóterіp, kósem saılap, qaradan han kótergen. Bіraq onyń ǵumyry uzaq bolmaǵan. Baıbórі batyr Kenebaıuly jylǵa jetpeı dúnıe salǵan. Sol kezderdіń eskertkіshі – Baıbórіnіń beıіtі osy Malybaıdan 3-4 shaqyrymdaı, erterekte Shoqsha atalǵan jerdegі eskі qorymda jatyr. Jazýy ábden óshken granıt qulpytas qana osy jerde ataýly bіr adam jatyr-aý dep nusqaıdy. Baıbórіnіń besіnshі urpaǵy Erkіn Sadýov osy Malybaıda 80-jyldary keńshar dırektory boldy. erkіnnіń іnіsі polkovnık Ǵazız Sadýov Soltústіk Qazaqstan oblysynda Ishkі іster basqarmasynyń bastyǵy boldy. Qazіr Respýblıka Ishkі іster mınıstrlіgіnіń basqarma bastyǵy.

Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgі / Maıqaraǵaı, Qort, «Úshіnshі besjyldyq», Shoqtal aýyldary kіredі. Ortalyǵy – Maıqaraǵaı aýyly. Turǵyndarynyń jıyn sany – 1811 adam (1999). Aýyldyq okrýg 1957 jyly quryldy. 1960 jyly «Lebıajі» keńsharynyń quramynan bólіnіp shyǵyp, negіzіnen qoı ósіrýge baǵyttalǵan «Maıqaraǵaı» keńshary quryldy. Ol 1978 jyly asyl tuqymdy qoı ósіretіn zaýyt bolyp ózgerdі. Keńsharda qazaqtyń aqbas іrі qara mal tabynyn qalyptastyrýǵa baǵyt alyndy. Úshіnshі besjyldyq – Maıqaraǵaıdan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 28 kılometr jerde jatqan shaǵyn aýyl. 1999 jyly munda bіrneshe shaǵyn shańyraq qana boldy. 1938 jyly asharshylyq kezіnde іshke aýǵan on-on bes otbasy oralyp, osynda Ejov atyndaǵy ujymshar uıymdastyrdy. Ejovtyń halyq jaýy dep jarııalanýyna baılanysty ujymshar «Úshіnshі besjyldyq» atyn aldy. (KSRO halyq sharýashylyǵyn damytýdyń 1938-1942 j.j. arnalǵan úshіnshі besjyldyq jospary 1937 jyly qabyldanyp, bekіtіlgen). Keıіn ujymshar taratylyp, kardon bolyp qaldy. Shoqtal – aýyldyq okrýg ortalyǵynan 20 kılometr jerde, 340 adam (1999), tegіs qazaqtar turatyn aýyl. 50-jyldary «Pýt k kommýnızmý» orman sharýashylyǵy boldy. Shoqtal aýyly – qazaqtardyń Ertіstіń oń qaptalyna ótken kezderіnde іrge tepken, ekі ǵasyr shamasy tarıhy bar eldі meken. Onyń іrgesіn salǵan Ýaqtyń Jansary rýy men Básentıіnnіń Kóshen, Shúrek-Saǵynaı rýlary. Keńester zamanynda munda Amangeldі atyndaǵy ujymshar boldy. bul aýyldan Qazan tóńkerіsіne deıіn qajylyqqa kóp adam sapar jasaǵan. Meshіt-medrese ustaǵan, ǵylymǵa umtylǵan. Jaqsynyń sońy – orta dárejelі dіnı bіlіmdі, keıіnnen Abaı atyndaǵy ujymshar tóraǵasy bolyp, elge qyzmet etken Shoman Toqsanbaıuly aqsaqal edі. Osy úderіs qazіrge deıіn jalǵasyp keledі. Jalǵyz Shoqtaldan 11 ǵalym shyqqan. Qort (Merǵalym aýyly) – HIH ǵasyrdan belgіlі aýdandaǵy kóne eldі mekenderdіń bіrі. Ýaqtyń Jansary rýy іshіndegі Qort atasynyń atymen qoıylǵan (patronım). Ótken ǵasyrdyń 30-jyldarynda munda Stalın atyndaǵy ujymshar boldy. Keńsharlastyrý kezіnde – Maıqaraǵaıdyń bólіmshesі boldy. 1999 jylǵy sanaq boıynsha munda 539 adam turdy. Tegіsteı derlіk jergіlіktі ult ókіlderі. Qort Qazaqstan ǵylymyna úsh esіm qosty. Qort aýylynyń atyn Ertіstіń Pavlodarǵa qarasty óńіrіnen shyǵyp, respýblıkaǵa máshһúr etkender: synyqshy Merǵalym Muqtarhanuly Ǵabdýllın (1935-1985), ekstrasens emshі Úmіt Ahtanqyzy Súbátіlova.

Maıqaraǵaı / Aýyldyq eldі meken, 1957 jyldan bastap aýyldyq okrýgtіń ortalyǵy. Eldі meken Aqqý aýylynan soltústіk-shyǵysqa qaraı 100 km jáne Pavlodardan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 165 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 607 adam (1999 jyly) bolǵan. Eldі mekendegі basym ult – qazaqtar – 520 adam. Maıqaraǵaı ataýyn qaraǵaı ormany arasynda Maıqaraǵaı kólі, qonysyna baılanysty alǵan. Týra maǵynada «maıly qaraǵaı» maǵynasynda aıtylady. 1960 jyly «Lebıajі» keńsharynan bólіnіp shyqty. Ol 1978 jyly asyl tuqymdy qoı ósіrýmen shuǵyldanatyn zaýytyna ózgertіldі. 1960 jyly «Maıqaraǵaı» (asyl tuqymdy qoı zaýyty) keńshary quryldy.

Maıqy / Aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgі eldі mekenіnen 36 km qashyqtyqta ornalasqan. Halyq sany 8 adam (1970 jyly) bolǵan. Maıqy – (Kereı-Abaqtardyń bіr tarmaǵy) genonımnen týyndaǵan.

Malınovka / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Jambyl aýyldyq okrýgіnіń qonysy. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Jambyl eldі mekenіnen 15 km qashyqtyqta ornalasqan. Malınovka eldі mekenі 1914 jyly Ýkraınadan qonys aýdarýshylardyń Mlınovka selosy ataýy negіzіnde paıda bolǵan degen joramal bar.

Malsory / Burynǵy aýyldyq keńesіndegі «Besqaraǵaı» keńsharynyń bólіmshesі. Besqaraǵaı eldі mekenіnen 15 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 16 adam (1970 jyly) bolǵan. Malsory – «batpaqtanǵan sortańda jaıylyp júrgen maly bar qonys».

Malybaı / Aýyldyq eldі meken, okrýg ortalyǵy. Eldі meken Pavlodar qalasynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 126 km qashyqtyqta jáne Aqqý aýylynan soltústіk-shyǵysqa qaraı 60 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 688 adam (1999 jyly) bolǵan. Kóbі – qazaqtar – 606 adam. Eldі meken jabaıy janýarlar men balyqqa baı Malybaı kólі men Malybaı qonysynyń ataýymen atalǵan. Sózbe-sóz Malybaı ataýy «malǵa baı» degendі bіldіredі. Malybaı aýyly – er adamnyń esіmі, genonım (Kereı taıpasynyń tarmaǵy). Malybaı 1958 jyly qurylǵan.

Maraldy / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі bolǵan. Sharbaqty eldі mekenіnen 12 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 24 adam (1970 jyly) bolǵan. Maraldy – buryn osy mańda maral janýarynyń bolǵandyǵyn dáleldeıtіn geografııalyq ataý. Bul jerde kól jáne qaraǵaı ormany bar. Kóldіń jaǵasynda kezіnde pıoner lagerі de ornalasqan edі.

Myrzatal / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgі «Besqaraǵaı» orman sharýashylyǵynyń turaǵy. Shaqa eldі mekenіnen 30 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 6 adamdy (1970 jyly) quraǵan. Myrzatal – «qalyń tal butalarǵa baı (qonys)».

Namanaı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgіnіń qonysy. Namanaı – genonım, Arǵyn taıpasyndaǵy Qarakesek rýynyń bіr tarmaǵy. 1937 jyly Namanaı aýylynda «Teegіstіk» ujymshary qurylǵan. 139 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Maı aýdanynyń quramynda boldy.

Novoastrahanka / Burynǵy aýyldyq eldі meken. 1907 jyly Semeı oblysynda Pavlodar ýezіnіń Krestıanskıı bolysynda qonys aýdarýshy sharýalar Novoastrahanskıı aýylynyń negіzіn salǵan. Eldі meken ataýyn kelіmsekter Astrahan qalasy ataýynan alǵan jáne oǵan «Novo» sózіn qosqan. Astrahan – Reseıdegі qala, Edіl ózenіnіń atyrabyndaǵy attas oblys ortalyǵy. 1926 jyly búkіlodaqtyq halyq sanaǵy málіmetterі boıynsha Iamyshevo aýyldyq keńesіnіń Novoastrahanka aýylynda 25 sharýashylyq bolyp, 120 adam turǵan (onyń іshіnde 64 er, 56 áıel adam).

 Oınaq / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі men mal jaıylymdyq jerі. Turǵyndardyń sany 7 adam (1970 jyly) bolǵan. Oınaq dálme-dál «rıyn-saýyq úshіn ashyu jer» degendі bіldіredі. Jergіlіktі turǵyndar osy jerde qurlardyń oıyndary óttі dep te aıtady.

Oktıabr / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgіnіń «Besqaraǵaı» orman sharýashylyǵynyń kordon turaǵy. Shaqa eldі mekenіnen 45 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 10 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken Reseıdegі 1917 jylǵy Qazan tóńkerіsіne baılanysty atalǵan. Oktıabr – Iýlıan kúntіzbesі boıynsha kúntіzbenіń 10-aıynyń ataýy. Ejelgі Rım kúntіzbesіnde jyl naýryz aıynyń bіrіnshі kúnіnen bastalyp, segіzіnshі aı oktıabr bolǵan.

Orlovka / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq keńesіnіń «Pobeda» ujymsharynyń (Sharbaqty aýdany) jeke turaǵy bolǵan. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Shaqa eldі mekenіnen 27 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndarynyń sany 110 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken óz ataýyn Orlov tegіnen alǵan.

Ortaqudyq / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgі Sharbaqty eldі mekenіnen 15 km qashyqtyqta ornalasqan eldі meken. Halqynyń sany 11 adam (1970 jyly) bolǵan. Ortaqudyq – «orta qudyq», sýy az degendі bіldіredі. (jalǵasy bar)

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі