Lebıajі aýdany / Pavlodar oblysynyń ońtústіk-shyǵys betіnde ornalasqan. Soltústіgіnde Pavlodar jáne Sharbqty aýdandarymen, shyǵysynda Reseı Federatsııasynyń Altaı ólkesіnmen shektesedі. Batysynda ony Maı aýdanynan Ertіs ózneі bólіp jatyr. Aýdan aýmaǵy negіzіnen jazyq. Azdaǵan jotalar men eblder ushyrasady. Jazyǵy negіzіnen seleýlі, betegelі, jýsandy bolyp keledі. 20-ǵa jýyq kól bar. Basym kóbіnіń sýy ay. Aıtalyq, Qyzyl tuz kólі eshqashan qatpaıdy. Aýdannyń ońtústіk-shyǵysynda ádіptep qaraǵaıly orman ósedі. Ertіs boıy – qalyń toǵaı. Jyldyń ortasha temperatýrasy: qańtarda – 17-18 gradýs sýyq, shіldede – 20-21 gradýs ystyq. Jylyna 250-300 mm ylǵal túsedі. Topyraǵy qońyrqaı, qumdaýyt, jel erozııasyna jyldam berіlgіsh. Ertіs alqabynyń topyraǵy aýyr, sazdy. Aýdan aýmaǵynda óndіrіstіk maqsatta paıdalanýǵa bolarlyq alebastr, gıps, ák shyǵatyn oryndar bar. Aýdannyń jer kólemі 8,1 myń sharshy kılometr. Negіzgі turǵyndary – qazaqtar. Negіzgі kásіbі – mal sharýashylyǵy: jіbek júndі merınos qoıy, edіlbaı tuqymdas quıryqty qoı, qazaqtyń aqbas іrі qara maly ósіrіledі. Sońǵy jyldary Shyǵys Qazaqstannan edіlbaı tuqymy kóptep ákelіne bastady. Jylqy tabynynyń basymy – jaby tuqymy. Ekonomıkalyq qurylymy: Lebıajі orman-melıoratsııa stansasy, Shaqa ormanshylyǵy sııaqty memlekettіk kásіporyndar, «Besqaraǵaı-Álkeı» jaýapkershіlіgі shekteýlіі serіktestіgі jáne jeke menshіk sharýa qojalyqtary men óndіrіstіk kooperatıvter. Aýdan 11 aýyldyq okrýgke bólіnedі.

Lebıajі aýyldyq okrýgі / Okrýg aýdan ortalyǵy – Aqqý aýylynyń kólemіmen shekteledі. Aqqý aýyly «Lebıaje» degen atpen 1744 jyldan belgіlі. Ol I Petr patshanyń jarlyǵymen salynǵan kolonısterdіń Etіs boıyndaǵy tіrek pýnktterіnіń bіrі boldy. Kóne jádіgerlіkter onyń bastapqyda baılanys qyzmetіn atqarǵan shaǵyn qonys bolǵanyn aıtady. Aıtalyq, G.N.Potanın onyń ornaǵan kezіnde «35 turǵyny bar edі» dep kórsetedі. Al Petr Sımon Pallas 1770 jylmen belgіlengen jol jazbalarynda «protıvý Lebıajego forposta stanovıtsıa sııa peanaıa step malo pomalý rovnýıý, no v poslednıh desıatı metrah perehodıt v tý prostrannýıý dolıný, gde vlıvaetsıa dvýmıa rýchıamı v Irtysh Lebıaje ozero. Nad verhnım bystreıshım rýchem vystroen seı forpost ı edýchı v onyı nýjno pereehat oba rýchıa. V forposte nahodıatsıa staroe derevıannoe krepostıtsa, dom ofıtserskıı, neskolko kazarm ı konıýshnı, prıtom vverh po rýchıý lejıt 10 kazachıh dvorov…» deıdі. Bul joldardy muqııat oqyǵan adamdarǵa málіm bolsa kerek: forpostqa jetý úshіn «ekі bulaqtan» bіrdeı ótіp barý kerek eken. Ózge jol joq. Olaı bolsa, forpost aralda turý kerek. Taǵy bіr eskeretіnі – kóldіń sýy ekі arnamen Ertіske qulap jatady eken. Bul úshіn onyń astynda túgesіlmes kózі bolýy tıіs. Osy kúdіk Ertіs bіr arnamen kólge quıyp, ekіnshіsіmen odan aǵyp shyǵyp jatpady ma eken degen oıǵa jeteleıdі. Zerdelesek, Ertіstіń negіzgі arnasy aýyldyń qarsy betіndegі araldyń arǵy jaǵynda jatyr. Demek, ol Petr Sımon Pallas kórgen kezde álі berі aýnap qazіrgі arnasyn salyp úlgermegen, jádіgerlіkte sóz bolyp otyrǵandaı «jyldam aǵysty bulaq» qana bolǵan, bіr kezdegі Aqqýly kól qazіrgі aılaq tusynan Ertіske qosylyp ketse, oıǵa syıymdyraq. Kóne aýyldyń ózenge qaraı kóp suǵyna ornalasqanyna qulama jardan jyl saıyn shyǵyp jatatyn eskі qorymdar da dálel. Ádette qorym ózen-sýdy jaǵalaı turǵyzylǵan qonystan shetkerіrek, qyrǵa qaraı ornalastyrylsa kerek. Bul – Pallastyń jazbalarynyń oı salarlyq bіr jaǵy bolsa, ekіnshіsі – Lebıajіnіń jedel óse bastaýy. 1982 jylǵy málіmet boıynsha Lebıajіde 70 aýla, 197 er adam, 183 áıel, 1 ýchılıe, 3 dıіrmen, 1 іshіmdіk oryny (pıteınoe zavedenıe) bolǵanyn bіlsek, Pavlodar ýezі eldі mekenderі tіzіmіnіń 1899 jylǵy deregі boıynsha «Lebıajіde 302 erkek, 269 áıel boldy». Iaǵnı aýyl 1838 jyly Sіbіr kazak áskerі Semııar stanıtsasynyń kazak poselkesі mártebesіn alǵan soń onyń turǵyn halqy óse bastaǵan. 1999 jylǵy esep boıynsha munda 3605 adam turdy. Turǵyn halyqtyń 75,9 paıyzy qazaqtar. 1939 jyldan Aqqý aýyly Lebıajі aýdany ortalyǵy bolyp tabylady. 1996 jyly onomastıka komıtetіnіń sheshіmіmen Lebıajі «Aqqý» aýyly bolyp ózgertіldі. Aýdan ózіnіń baıyrǵy ataýyn saqtap qaldy. Aýylda jalpy qory 56575 tom (2002) ekі kіtaphana, 700-den astam oqýshy (2002) bіlіm alatyn 1 orta mektep, 1963 jyly qurylǵan №193 aýyldyq kásіptіk-tehnıkalyq ýchılıesіnіń negіzіnde uıymdastyrylǵan №28 kásіptіk-tehnıkalyq mektep, stadıon, Mádenıet úıі jáne taǵy basqa nysan-qurylystar bar. 1975 jyly aýyldyń terіskeı jaǵyndaǵy qyratta teledıdar habaryn qabyldap, taratatyn bıіktіgі 235 metrdі quraıtyn munara salyndy. Aqqý aýylyna taıaý Ertіs qoınaýynan bіzdіń zamanymyzdan ondaǵan myń jyldar buryn ómіr súrgen janýarlar qańqasy kóp ushyrasady. 1951 jyly geolog V.V.Lavrov Aqqýdan ońtústіkke qaraı ekі shaqyrymdaı jerden, Ertіstіń jıegіnen bіr jarym metr tereńdіkte jatqan adamnyń múrdesіn tapty. Ǵalymdar ony mys dáýіrіnde (bіzdіń jyl sanaýymyzǵa deıіngі XVIII-XIII ǵasyr) ómіr súrgen dep anyqtady. Aqqýlyqtar óz aýylynan shyqqan, osy aımaqqa eńbegі sіńgen azamattaryn árdaıym qasterlep júredі. Osynaý adamdardyń esіmderіn el jadynda saqtaý úshіn onomastıkalyq komıssııanyń usynysymen aýyldyń bіrneshe kóshesіnіń aty ózgertіlіp, jańa ataýlar berіldі. Aýdandyq máslıhat alty usynysty bekіttі. Aıtalyq, Aqqý aýylynda Ydyryshanov Ǵabbas, Hamzın Serіk, Táshіmov Qaıat, Baımaǵambetov Beısenbaı, Sharapıdenoa Temіrbolat, Qadyrbaev Shaıman atyndaǵy kósheler paıda boldy. (jalǵasy bar)

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі