Qylyaǵash aýyldyq okrýgі / 1939 jyly quryldy. Oǵan Besqaraǵaı jáne Bosbos (Podpýsk) aýyldary kіrdі. Jalpy turǵyn halqynyń sany 1381 adamdy qurady (1999). Besqaraǵaıdyń tarıhı ataýy – Shuńqyr sý, sondaı-aq bertіnge deıіn Kókúı degen qosarly atpen atalyp keldі. Munda Reseıden qońys aýdarǵan Seremın degen baı Qazan tóńkerіsіne deıіn qoı ustaǵan. Osy otardyń jáne Goloekın atyndaǵy ujymshar otarynyń negіzіnde 1932 jyly keńshar uıymdasty. «Besqaraǵaı» asyl tuqymdy qoı zaýytynyń úsh shopany – Janpeıіs Syzdyqov, Balǵabaı Ospanov, Jumabek Janǵojın – Sotsıalıstіk Eńbek Erі ataǵyna ıe boldy. besqaraǵaı aımaǵy ózіnіń ásem tabıǵatymen, janýarlar dúnıesіnіń san-alýandyǵymen kóz tartady. Onyń toǵaıynda qalampyr, dolana, qaraqat tárіzdі jemіs-jıdektre men shıpaly shópter qalyń. Qaraláılek, kіshі aqtyrna, áýpіldek, jylqyshy, qus tárіzdі qustar mekendeıdі, qyzyl balyq qystap, ýyldyryq shashady. Bosbos (Podpýsk) – Lebıajі aýdanyndaǵy kóne eldі mekenderdіń bіrі. Ol Sіbіr shekara júıelerіnіń áskerbasy general-maıor Kındermannyń jarlyǵymen Ertіs áskerı lınııasyndaǵy redýt retіnde 1745 jyly salynǵan. 1838 jyly Sіbіr kazak áskerі Semııar stanıtsasynyń kazak poselkesі bolyp ózgertіlgen. «V 28 verstah ot Lebıajego otdalıaıýtsıa býgry ot Irtysha ı prıdesh opıat v nızkýıý sovershenno solennýıý ı ılovatýıý ravnıný, v kotoroı v shestı verstah ývıdısh Podpýsknýıý stanıtsý s razvalıvshımsıa derevıannym ýkreplenıem ı vosemıý domamı», dep jazady Petr Sımon Pallas 1770 jylmen belgіlengen jol-jazbalarynda. Bosbos HH ǵasyrdyń 20-jyldarynda kontrrevolıýtsııalyq búlіkterdіń tіrek pýnktterіnіń bіrі boldy. Keńes jyldary munda aýdandaǵy tuńǵysh jergіlіktі ónerkásіp artelі uıymdastyryldy. Soqyr Omar (Temіrǵalyuly) osy Bosbos tusynda qolǵa túsіp, qyzyldardyń qolynan qaza tapty. Bosbos tusynan paleontologtar ońtústіk pіlіnіń, Stenon jylqysynyń, Shlosser túıesіnіń, elasmoterııa múıіztumsyǵynyń, taǵy basqa kóne dáýіr janýarlarynyń qańqasyn tapty.

Qazy aýyldyq okrýgі / Qazy jáne Qyzyluz aýyldaryn bіrіktіredі. Qazy aýyly osy attas kóldіń (aýmaǵy 5,7 sharshy kılometr) etegіnde ornalasqan. Halqynyń sany – 814 adam (1999). Keńshar qurylǵanǵa deıіn №23 qoı keńsharynyń bólіmshesі boldy. «Qazy» keńshary 1961 jyly Jambyl atyndaǵy jáne SOKP HHIII sezі atyndaǵy keńshardyń jerlerіnde uıymdasty. Qazy ataýynyń shyǵýy týraly naqty derek joq. Jerdіń shuraıyna qarap qoıyldy ma eken dep joramaldaýǵa bolady. Pavlodar oblysynyń entsıklopedııasynda kórsetіlgen «Etnonıt (Ýaq taıpasy, Jansary rýy, Kenebaı taraby)» degen joldar dereksіz: Kenebaılar Malybaı, Qazantaı aýyldaryn mekendegen, bul jerde kóne zamandarda Igіlіk rýynyń aýyldary bolǵan. Bertіnіrekte Naıman rýy qonystanyp, ujymshar qurady. Qyzyltuz aýyly osy jerdegі Qyzyltuz tuzdy kólіnіń atymen atalǵan. Sýy qysta qatpaıdy, alystan alqyzyl bolyp jatady. Kólde artemııa-salmına emdіk jándіgі ómіr súredі. Terіskeı jaǵynan erterekte tuz óndіretіn bolǵan. Kóldіń qara batpaǵy emdіk maqsatta (radıkýlıt, osteohondroz t.b.) paıdalanylady. Bastapqyda Qyzyltuz jeke ujymshar bolyp, sońynan «Igіlіk», «Sorevnovanıe» ujymsharlarymen Jambyl atyndaǵy ujymsharǵa bіrіktі. 60-jyldary «Qazy» keńsharynyń bólіmshesі boldy.

Qyzylásker aýyldyq okrýgі / Ortalyǵy – Qaraqala (Chernoe) aýyly. Pavlodar-Semeı tas jolynyń boıynda, oblys ortalyǵynan 79, Aqqý aýylynan 33 kılometr jerde, dóńeste ornalasqan. 1999 jylǵy sanaq boıynsha 1810 adam turady. Turǵyndarynyń 80 paıyzǵa jýyǵy – jergіlіktі ult ókіlderі. Munda 1929 jyly Goloekın atyndaǵy qoı keńshary uıymdasty. Goloekın halyq jaýy bolyp ustalǵan soń onyń aty №23 keńshar bolyp ózgertіldі. 1966 jyly SOKP ХХIII sezі atyndaǵy keńshar bolyp ózgerdі. Keńshardyń tarıhyna aǵa shopandar Násken Tıіshtenov, Aqan Bısekenovtіń, Qazybek Japarovtyń esіmderі altyn árіptermen jazyldy. Bul sharýashylyqtyń ujymdasýynyń basynda aǵaıyndy Jumaǵul jáne Bolat Darjumanov sııaqty azamattar turdy. 1958 jyly osy sharýashylyqtyń aǵa shopany Kúláı Sharbaqbaeva Sotsıalıstіk Eńbek Erі ataǵyn aldy. KSRO Joǵarǵy Keńesіnіń depýtaty bolyp saılandy. 1981 jyly onyń balasy Qabdylnásіr Erǵalıuly Sharbaqbaev ta osyndaı joǵary ataqqa ıe bolyp, óńіrіne Altyn Juldyz qadady. Aýyldyq okrýg burynǵy Qarakesek aýylynda qurylǵan Qyzylásker ujymsharynyń atymen atalady. Okrýg ortalyǵy Qaraqalaǵa 1957 jyly kóshіrіldі. Okrýgke Qaraqala, Qumsýat, Shabar, Shámshі aýylary kіredі. Barlyq turǵyndar sany – 2640 adam (1999). Qaraqala іrgesі XVII ǵasyrdyń bas kezіnde qalanǵan kóne mekenderdіń bіrі. Ony turǵyzǵan orys kolonısterі bolýy ábden yqtımal. Sebebі ХIХ ǵasyrǵa deıіn Ertіstіń qos qaptalynda bes (keıіnnen on) shaqyrymdyq aımaqta qazaqtarǵa qonystanýǵa tıym salyndy. Qyzylásker aýyldyq okrýgіne qaraıtyn eldі mekender patsha zamanynda áskerı qyzmetten bosaǵan kazaktarǵa úleske berіlgen jerler ekendіgіne olardyń erterekte 1-shі, 2-shі, 3-shі hýtor atalýy da janama túrde dálel bola alady. Bіr derekterde Qaraqala ataýy «Qara kól» degennen shyqqan degen joramal keltіrіledі. Bul dereksіz nárse. Bertіn kele ekіnshі hýtor Shabar, úshіnshі hýtor Shámshі bolyp ózgertіldі. Ekeýі de áıgіlі adam attary: Shámshıden osy jerlerdі mekendegen Igіlіk rýynan shyqqan qajy, al Shabar – ǵulama oqymysty adam bolǵan.

Qadyr / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylaǵash aýyldyq okrýgіnіń «Besqaraǵaı» asyl tuqymdy qoı zaýytynyń mal jaıylatyn jerі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Besqaraǵaı eldі mekenіnen 2 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 26 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken er adamnyń esіmі, antroponım Qadyr qonysy ataýymen atalǵan.

Qazaq KSR 15 jyldyǵy / Lebıajі aýdanyndaǵy burynǵy aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. Maıqaraǵaı eldі mekenіnen 15 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 14 adamdy (1970 jyly) quraǵan. Eldіk meken 1935 jyly qurylǵan burynǵy ujymshar atymen atalǵan.

Qazantaı / Aýyldyq eldі meken, Malybaı aýyldyq okrýgіnіń («Lebıajі» aýdandyq aýyl sharýashylyq bіrlestіgіnіń burynǵy) bólіmshesі. Eldі meken aýyldyq okrýg ortalyǵy Malybaı eldі mekenіnen 19 km qashyqtyqta ornalasqan.

Qazy / Aýyldyq eldі meken, 1966 jyldan berі aýyldyq okrýg ortalyǵy. Eldі meken Qazy tuzdy kólіnіń janynda, Pavlodar qalasynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 106 km jerde, Aqqý aýylynan soltústіk-shyǵysqa qaraı 42 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 814 adam (1999 jyly) bolǵan, olardyń kóbі – qazaqtar – 657 adam. Qazy – er adamnyń esіmі, genonım (Ýaq taıpasynyń Jansary rýynyń Kenebaı tarmaǵy) bolýy múmkіn. Qazy – 1961 jyly qurylǵan burynǵy «Qazy» keńsharynyń ortalyq mekenі. 1933-1934 j.j. aralyǵynda keńshar Pavlodar aýdanynyń qaramaǵynda boldy.

Qalqaly / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. Maıqaraǵaı eldі mekenіnen 30 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 13 adamdy (1970 jyly) quraǵan. Qalqaly – «sýyq aýa-raıynan qorǵaıtyn qalqasy bar, yqtasyndy qonys».

Qalsha / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylaǵash aýyldyq okrýgіnіń qonysy. Besqaraǵaı eldі mekenіnen 19 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 28 adam (1970 jyly) bolǵan. Qalsha kólіne – «kіshkene (kólemі boıynsha shaǵyn) kólge» baılanysty atalǵan.

Qamystykól / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń qonysy. Iamyshevo eldі mekenіnen 27 km qashyqtyqta ornalasqan. Qamystykól týra maǵynada «qamysy bar kól» - «qalyń qamys quraǵy ósetіn kól».

Qaraaýyl / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. 1931 jyly eldі mekende Qyzylásker aýyldyq keńesіne qarasty «Tіlektes» ujymshary qurylǵan. 1939 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Pavlodar aýdanynyń quramynda bolǵan. Qaraaýyl qonystyń alystan qaraıyp kórіnіp turýyna baılanysty atalǵan.

Qaraǵandy / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Sharbaqty eldі mekenіnen 25 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 13 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken Qaraǵandy qonysynyń ataýymen atalǵan. Qaraǵandy – «alasa tіkenektі butalar qaraǵan kóptep ósetіn» ataý degendі bіldіredі.

Qarakesek / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń «Qyzylqoǵam» bólіmshesі. Qarakesek – Arǵyn taıpasynyń rý ataýy. 1929 jyly Qarakesek eldі mekenіnde Qyzylqoǵam aýyldyq keńesіnіń «Qyzylqoǵam» ujymshary qurylǵan. 1939 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Pavlodar aýdanyna qaraǵan.

Qaraqala / Aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń ortalyǵy. Eldі meken Pavlodar qalasynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 79 km jáne Aqqý aýylynn soltústіk-batysqa qaraı 25 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 1810 adam (1999 jyly) bolǵan, olardyń kóbіn qazaqtar – 1404 adam quraǵan. Eldі meken sózbe-sóz «qara kól» degendі bіldіretіn kóldіń ataýymen atalǵan. Qaraqala alǵashqy ret Qarakól – 1929 jyly Goloekın atyndaǵy keńshar retіnde qurylǵan SOKP ХХIII sezі atyndaǵy burynǵy qoı ósіrý keńsharynyń ortalyǵy bolǵan. 1963-1964 j.j. aralyǵynda Pavlodar aýdanyna qarady.

Qaraman / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qazy aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі bolǵan. Qazy eldі mekenіnen 25 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 8 adam (1970 jyly) bolǵan. Qaraman – er adam esіmі, jergіlіktі turǵyndardyń aıtýy boıynsha, qonys óz ataýyn adam atynan alǵan. Bul qonysta Qaraman atty kіshіgіrіm ózen aǵyp jatyr – («tasty ózen»). Qaraman – genonım (Ýaq taıpasyndaǵy Jansary – Kenebaı rýynyń tarmaǵy).

Qaratal / Lebıajі keńsharyndaǵy burynǵy aýyldyq eldі meken, qazіrgі Sharbaqty aýyldyq okrýgіne qaraǵan. Halqynyń sany 11 adam (1970 jyly) bolǵan. Tal, shіlіk t.b. aǵashtardyń qaýlap ósýіne baılanysty qoıylǵan.

Qasymbaza / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіne qarasty mal jaıylatyn shalǵaı ýchaskesі. Halqynyń sany 7 adam (1970 jyly) bolǵan. Qasymnyń bazasy maǵynasynda aıtylady.

Qımaly / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. Iamyshevo eldі mekenіnen 40 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 20 adam (1970 jyly) bolǵan. Qımaly aýyly 1914 jyly Semeı oblysy Pavlodar ýezі Pavlodar bolysynda qurylǵan.

Qozdaý / Burynǵy eldі meken, Jambyl aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn shalǵaı ýchaskesі. Jambyl aýylynan 12 km jerde ornalasqan qonys. Halqynyń sany 15 adam (1970 jyly) bolǵan. Qozdaý týra maǵynada «qozdaý», qozylar týǵan qonys maǵynasyna sáıkes keledі.

Qort / Eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіne qarasty bólіmshesі. Eldі meken aýyldyq aımqtyń ortalyǵy Maıqaraǵaı eldі mekenіnen batysqa qaraı 7 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 542 adam (1999) bolǵan, olardyń іshіnde 539 qazaq. Qort – patronım, Ýaq taıpasynyń Jansary rýynyń tarmaǵynyń ataýy. 1928 jyly Qort aýylynda Stalın atyndaǵy ujymshar quryldy. Al 1941 jyly – bul ujymshardyń ataýy «Jańaaýyl» ataýyna ózgertіldі. 1939 jylǵa deıіn Qort aýyly Tsıýrýpın aýdanyna qarady. Keıіn Stalın jáne Jańaaýyl ujymsharlary bіrіktіrіlіp, Qort ataýy paıda boldy. 1996 jyly Merǵalym ataýy bolyp ózgertіldі. Qort aýylyynń atyn Ertіstіń Pavlodarǵa qarasty óńіrіnen shyǵyp, reschpýblıkaǵa máshһúr etkender: synyqshy Merǵalym Muqtarıhanuly Ǵabdýllın (1935-1986); Qazaqstannyń halyq emshіsі Úmіt Ahtanqyzy Súbátіlova, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA korrespondent-múshesі bekmurat Ýahatov, hımııa ǵylymdarynyń kandıdaty, professor E.B.Bádenov, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent M.Mergenbaev, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent Q.T.Saparov, t.b.

Qosteń / Burynǵy Lebıajі keńshary, Sharbaqty aýyldyq okrýgіne qarasty mal jaıylatyn jerі. Sharbaqty aýylynan 43 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndar sany 4 adam (1970 jyly) bolǵan. Qosteń – «ekі teń bólіngen (qonys)» maǵynasynda aıtylady.

Qulataı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. Maıqaraǵaı eldі mekenіnen 33 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 5 adam (1970 jyly) bolǵan. Qulataı týra maǵynada «Qula taı» – genonım (Qypshaq taıpasyndaǵy Bultyn rýynyń tarmaǵy). 1935 jyly Qazantaı aýyldyq keńesіnіń Qulataı aýylynda «Qulataı» ujymshary qurylǵan, keıіn ol 1941 jyly Abaı atyndaǵy ujymshar bolyp ózgertіldі. 1944-1957 j.j. aralyǵynda eldі meken Galkıno aýdanynyń quramynda boldy.

Qumsýat / Aýyldyq eldі meken, qonys. Qyzylásker aýyldyq okrýgіndegі burynǵy bólіmshe. Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 5 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 63 adam (1999 jyly) bolǵan. Eldі mekendegі basym ult ókіlderі – qazaqtar – 63 adam. Eldі meken Qumsýat qonysy boıynsha atalǵan – «túbі qumdy bolyp keletіn yńǵaıly sýaty bar qonys» degendі bіldіredі.

Quróleń / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgіnіń shalǵaı ýchaskesі. Sharbaqty eldі mekenіnen 10 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 9 adam (1970 jyly) bolǵan. Quróleń (óleń ósetіn qonys), «shalǵyndy jaıylymy bar qonys» maǵynasynda aıtylady.

Qyzylaǵash / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgі «Besqaraǵaı» orman sharýashylyǵynyń kordony. Shaqa eldі mekenіnen 23 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 2 adam (1970 jyly) bolǵan. Qyzylaǵash – «qyzyl aǵash ósetіn (qonys)». 1930 jyly Qyzylaǵasha aýylynda «Qyzylaǵash» ujymshary qurylǵan. 1939 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Maı aýdanynyń quramynda boldy.

Qyzylqoǵam / Aýyldyq eldі meken, Iamyshevo aýyldyq okrýgіnіń burynǵy bólіmshesі. Eldі meken Iamyshevo eldі mekenіnen 19 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 532 adam (1999 jyly) bolǵan. Kóbі – qazaqtar – 511 adam. Eldі meken «qyzyl (jańa, revolıýtsııashyl) qoǵam» degendі bіldіretіn burynǵy «Qyzylqoǵam» ujymsharynyń ataýymen atalǵan.

Qyzyltuz / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qazy aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Turǵyndardyń sany 189 adam (1970 jyly) bolǵan. Eldі meken «qyzyl (taıaz sýly, tuzdy juqa qabatymen sıpattalatyn) kól» degendі bіldіretіn Qyzyltuz kóldіń ataýymen atalǵan. 1938 jyly Qyzyltuz aýylynda «Qyzyltuz» ujymshary quryldy.

Qyzylshіlіk / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіne qaraǵan. Halqynyń sany 14 adam (1970 jyly) bolǵan. Qyzylshіlіk – óz ataýyn shіlіktіń (alasa tal) túrіne baılanysty alǵan. (jalǵasy bar)

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі