ІV КІТАП / ЖҰТТА

Абай соңғы жылдары Семейге бір күндік жердегі Аралтөбеден өзіне арнап жаңа қыстау салдырған. Қыстауға қонғалы қазіргі қалы қыстың ортасына шейін кітап соңында уақыт кешіретін. Сол оқыған кітаптарын Әйгерімге, ауылдағы жастарға, қолы бос көршілерге көркем әңгіме етіп айтып беретін. Әйгерім мұндайда өзінің қасында ешкім болмай қалса қызметкер әйелді жұмсап, Мәкен мен Дәрменді, ауылда бала оқытып  жатқан Хасен молданы шақыртып алатын. Бұлардың бәрі Абайдың айтуымен шытырман оқиғаларға, күші мол, қаһарлы зұлымдықпен саны аз жақсы жандардың жасқанбай алысқанына куә болатын.

Міне, бүгін дәл шаңқай түс кезінде Абай тыңдаушыларына француздың бір қалың романын әңгімелеп беріп отырғанда бөтен жолаушы сәлем бере кірді. Келген адам үй ішіндегілерге жақсы таныс Әбді екен. Әйгерімдерге шай қамына кірісуді бұйырған Абай Әбдіге қаланың жайын, жолда көрген-білгендерін айтқыза бастады. Әбді қазір екінің бірінің аузында қыстың жайы екенін, жолаушылардың барлығы мұрнын, құлағын үсітіп алып жатқанын, қаладағы көп жатақ биыл қыс нан мен суға зар болып отырғанын жеткізді. Бұл жайсыз хабарларға Абай да алаңдап, қамығып қалды. Соны сезген Әбді: “Жә, осымен жайсыз хабарымды тоқтатайын. Біреу жол жүріп келсе “жақсы аттан, жаман аттан  не бар?” деп сұраушы еді ғой. Енді өзім білген жақсы атымды айтайын, Абай аға”, - деп алып Абайды анық қуантарлық хабарын бастады.

Бұның айтуынша, қалада қазір алты дуан елі бас қосқан ұлан-ғайыр үлкен шербешнай өтіп жатыр екен. Ой мен қырдың, ылди мен өрдің сорпаға шығар бетке ұстарлары жиылған көрінеді. Әбдінің естуінше, осы дауда «кетіскенді келістірген», «қиюсыздың қисынын тапқан» кейбіреулерді қалың жұрт мақтап жүр екен. «Тобықтыда, қала берсе Семей дуанында сондайлық қара үзіп, жақсы аты мейлінше шығып тұрған кісі Мағаш болыпты» деп Әбді көп әңгімесін Мағаштың жайына арнаған. Өзі осы әңгімелерді естіп Мағашқа сәлем берейін деп Сүлейменнің үйіне барса, қалың ел Мағашты қоршап билігіне жүгініп жатыр екен. Олардың ішінде тек Тобықты емес, Керей, Найман, Сыбан, Матай, Уақтар да бар. Осындай адамдардың қарасын көріп Әбді сүйсініп, амандаса алмай қайтыпты. Абай бұл хабарды үй ішімен қуанып тыңдады.

Осыдан екі-үш күн өткеннен кейін Аралтөбеге тағы қонақ келді. Бұл Көкбайдың шәкірті Әлпейім еді. Ол да қаладан келеді екен. Әлпейім өздігінен көрген-білгенін айтып, содан соң Мағашты мақтап сөйлеп кетті. “Алты алаштан жүзге жуық би жиналыпты. Соның ішінде қаршығадай бойы бар, үйдей үлкен ойы бар, ақ сұр жүзді Абай баласы – Мағаш бәрінен қара үзіп отыр” деген сөзді қала халқынан көп есіттім”, - деді.        Абай бұдан өз көзімен көргені болды ма екен, соны сұрады.  Әлпейім оған қызық жауап қайырды.

Ол осыдан екі күн бұрын, Сүлейменнің үйіндегі Мағашқа барыпты. Сондағы үлкен дауда тартысып екі Уақ келіпті. Олар бұрын тамыр болып, бір-біріне бергені бар екен. Кейін араздасып би алдына келіп отырған жайы осы. Семейдің атақты төрт биінің ішіндегі абыройлысы, сөзге жүйрік Қали би бұл істі ұзақ тергеп, соңын бұлдыр етіп жіберіпті. Анау екеуі бітіспей сөзден береке кетіпті. Сол кезде Мағаш тұрып: “Қали аға, рұхсат болса осы дауды мен шешейін, тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ! Бұл даудың нүктесі осы болса қайтеді?”, - деп көпке қарапты. Үйде толып отырған билер шу етіп Мағашты мақұлдапты. “Абай аға, Мағаштың осындай тапқырлығын өз көзіммен көрдім” дейді Әлпейім. Абай ойлана сүйсініп: “Мынау бір біз естімеген сөз болды-ау”, - деп Дәрменге қарап еді. Дәрмен күлді де: “Естілмеген себебі, мен білсем Мағаш оны өз жанынан шығарып отыр. Тіпті, ақынның өзі ғой!” деді.

Қаланың осындай алуан жаңалығынан бір жұма өтіп тағы бір жолаушы келді. Ол Абай ортасына бөтен емес, жақын кісі Самарбай молла еді. Самарбай молла Мағаштан хат әкеліпті. Ол – Мағаштың әкесіне жазған аса ауыр сыры бар хаты еді. Абай хатты ашып оқығаннан соң қолы дірілдеп, көпке шейін үнсіз отырды. Мағаш өз хатында: “Соңғы кезде науқас болатын аңғарым бар. Қалада жұмыс басты боп қайта алмай жатырмын. Бірақ докторға қаралып, жауабын тосып жүрмін. Жайым қандай болатыны мәлімсіз. Қалада жайланып жатып емделем бе, болмаса дәрілерін алып доктордың рұқсатымен елге қайтам ба? Ақылыңыз керек боп тұр” депті. Жаратылысынан сыпайы, жібек мінезді Мағаш әкесіне кел демепті, бірақ қазір қасында болуын тілейтіні танылып тұр. Бұдан соң Абай шай іше алмады. Маңдайынан суық тер шығып, бір отырып, бір тұрды. Ертеңіне қасына Дәрменді алып, қалаға аттынды.

Қалаға келген күні тура Мағаштың пәтеріне түсті. Әкесінің шошынып асығыс жеткенін аңдаған Мағаш Абай шанасы қораға кірді дегенін ести сала, басына жеңіл тымағын киіп алдынан шықты. Алғашында түлкі тымағы, бешпент ішігі жарасқан қалаша киінген Мағашты Абай танымай қалды. Сол екенін оның ширақ берген сәлемінен білді. Даусынан, ажарынан сау екенін байқады. Және әкесі баласын төсек тартып жатыр деп ойласа, олай емес, баласы өздіген төмен түсіп келеді екен. Бойы, қозғалысы, ширақ сияқты. Абай Мағашты құшағына тартып, көзінен иіскеді. Екеуі қатар басқышқа симайтын болғандықтан ұлын алға оздырып, “өзің баста” деді. Осы кезде әкесінің алдына түсіп өрлеген Мағаштың қозғалысында жастыққа тән емес баяу, жеңіл денесіне жараспайтын ауыр қимыл танылды. Абай алғаш көргенде “түрегеп жүр ғой, ауруы жеңіл тартқан болар” деп үміт еткен еді. Мұны байқап жүрегі қайтадан лоблып қалды.

Мағаш кеш бойы сергек, көңілді отыруға тырысты. Қаладағы дау, тартысты, қыстың қатты тиіп жатқанын сөз еткенімен, Абай дәрігерді айтып: “Оның қаншалықты білімі бар, Павлов пен оның әйелі бұл докторды сенімді адам санай ма?”, - деп сан рет сұрай берген. Мағаштың айтуынша, оны қазір қарап жүрген Семейге жақында келген, білімі толық, тәжірибелі Станов дейтін доктор. Докторды Мағашқа ертіп келген Павловтың өзі екен. Енді Станов Мағашты қазір ұқыпты қарап жүр. Қалған жайды ол әкесімен ақылдаспақшы. Және әкесі Павловпен сөйлесіп, Становпен ақылдасып өзіне не маслихат береді соны тоспақшы. Әкесін жұбату үшін ғана айтпайды, өзінің көңіл сенімі солай, әзірге үзіп- жұлып әкетіп бара жатқан ештеңе жоқ сияқты. Осылай Абайды алғашқы күн өз үйіне қонақ еткен Мағаш, әкенің алаңдаған көңілін біраз тыншытты. Абай бұл түнде де ұйықтаған жоқ. Ұлының ұйықтай алмай жиі жөтеліп жатқанын көріп жатты.

Мағаш келер күндерде алғашқыдай бола алмады. Әкесі байқаса, ұлында жиі демігу мен үнемі қайталанып отыратын құрғақ жөтел бар. Абай енді Мағаштың жайын үлкен уайым ете бастады. Барлық сенгені доктор мен дәрінің күші. Бүгін түс кезінде Мағаштың қонақ бөлмесінде сол докторды Абайлар тосып отыр. Станов пен бірге Павлов та келді. Станов келе сала Абайлармен амандасып, төргі үйге, Мағаштың қасына кетті. Павлов пен Абай ауызғы бөлмеде қалып қойды. Доктор Мағашты ұзақ қарады. Өзіне оңаша отырып алдағы уақыттағы емін айтты. Әсіресе, қатты тапсырып айтқаны күтімнің жайы. Ол енді қаладағы жиынға Мағаштың қатысуына тыйым салды. Дос көңілмен талай кеңестер айтып, елге қайтуды ұйғарды.

Абайдың қасында қалған Павловтың айтуынша, биылғы қыстың қатты болуына байланысты ішкі Россиядағы біраз крестьян Жетісу жеріне көшіріліпті. Себебі, ішкі Россияда биыл астық аз шығыпты. Бірақ Жетісуда да жағдай мәз емес көрінеді. Ол жақтан ашыққан қалың крестьян енді Семейге келіп жатыр екен. Семейдегі завод-фабрикаларға тамақ үшін жалданып жұмыс істейді. Арзан еңбек күшін тапқан байлар жұмысшыларын босатқан көрінеді. Сол себепті қаладағы Сейіт, Әбендер жұмыссыз қалыпты. Семейде ғана емес, бүкіл Россияда қазір жұт жайлайтындай қауіп бар екен. Ішкі Россияда патшалыққа наразы крестьяндардың өзі көп ереуіл жасапты. Соны пайдаланып революцияны астыртын әзірлеп келе жатқан күштер істерін өрбітіп кетуге дайын жүр. Сол үшін патшалық соғыс бастағалы тұр деседі. Соғысатыны – Жапония. Себебі, сыртта жау пайда болғанда іштегі топ өз арасындағы наразылықты қоя тұрады екен. “Жақында Россия мен Жапония соғысын естіп қалармыз” деп Павлов Абайға қызық жайларды, революция жақындап қалғанын баян етті.

Осы кеңестен соң доктор келіп екеуіне байлауын айтты. Становтың айтуынша, Мағаштың науқасы ауыр. Оны жазамын деп ешкім айта алмайды. Әзірге ғылым бұл дерт алдында қауқарсыз. Тек, күтіммен, баппен ұзақ созылатын – сүле науқасқа айналдыруға болады. Сонымен бірталай жыл өмір сүретіндер бар. Доктор бұдан кейін Мағашты тезінен қырға әкету керек екенін айтты. Өзі де Абайдың ауылын алыссынбай Мағашты барып емдеп қайтпақшы. Бұдан кейінгі күндер – Абай, Дәрмен, Баймағамбет, Кәкітай Мағашты елге алып қайту әзірлігіне ауысты. Олар биыл қыстың ерекше суық екенін ескеріп, елден келген, қаладан жүретін адамдар — барлығы бір топ болып аттанып, бес-алты шана Мағаш шанасына жол салып отырады деген байлау жасады.

Арада көп өтпей Павлов келіп, Абайға “Россия-Жапония” соғысы басталғанын хабарлады. Ол: “Орыс патшалығының соққыға ұшырауы – революцияны жақындата түседі”, - деп қуанып айтып кетті.

Мағаштың елге кетейін деп жатқанын естіген Сейіт, Әбен, Сейіл қайықшылармен бірге Затонның бес-алты жұмысшылары келді. Олардың жұмыссыз қажып жүргенін білетін Абай: “Қонақтарға мол етіп ет асыңдар. Сейілдер бүгін менің қонағым болсын!” деген еді. Келгендерге Абай Павлов айтып кеткен жайды баян етті. Білгендерін ұғымды етіп, таратып әңгімелеп берді. «Неше заман, жылдар өтер екен. Болжау өз басыма оңай емес. Әйтеуір бір болжайтынымыз, осы өздерің көріп-білген дүние асты-үстіне түседі. Келер заман сендер білмеген, ерекше заман болады!», - деп тоқтап, тыңдаушыларды таңырқатты. Осы қонақтардың ішінде Шұбар да бар еді. Ол мысқылдап: “Абай аға, өзгелер ақырзаман келе жатыр десе, сіз жаңа заман орнайды” дейсіз. Ондай жақсылық болса, тез болса екен. Осы отырғандарымыз көретін жақсылық па екен, айтып бере алмайсыз ба?!” деп қатты күліп жіберді. Абай Шұбардың бұл сөзін елемей, қасындағылармен басқа бір жайға ауысып әңгімелесіп кетті.

Мәжіліс ымырт жабыла тарқады. Баймағамбет пен Дәрмен қонақтарды шығарып салып қайта үйге кірді. Дәрмен Абайдың қасына келіп күні бойы көкейінен кетпей жүрген сауалын қойды. “Аға, жаңа Шұбар айтқасын біз тартынып қалып едік. Сол сіз айтқан заман қашан болады? Біз көрмесек те тым болмаса мына жеткіншек балалар көре ме?” деп тоқтады. Абай оған сәл ойланып жауап қатты. “Балалар әлбетте көреді. Оған жақсы да, жаман да жетер. Әрине, жақсы жақсылығына тиісті, жаман жамандығына тиісті өз орайын алар. Мен айтсам, сол заманға сен жетсең екен. Тым, құрыса сен жетер болармысың!”, - деп қалтыраған үнмен тоқтап қалды. Дәрмен Абайдың қалтыраған үнінен сезіктеніп жүзіне қарап еді, оның көзінде жас толып тұр екен.

Келесі күні таңсәріде тұрған Абайлар Сүлейменнің үйіндегі Мағашқа келді. Осы кезде бес-алты шана қорадан шығып жатыр екен. Ең соңғы шана қалың кесек киізбен қапталған. Үстіңгі жағы тағы бөлек киізбен қымтап қоршалған. Бұл – Мағаштың шанасы еді. Абайды аңғарған жолаушылар тоқтамақ болып еді, Абай: “тоқтамай тарта беріңдер!” деп бұйрық етті. Ауру Мағаштың шанасын ортаға алған жеті-сегіз шана, әлі оянып болмаған Слабодканың қоңырқай, көп кедей үйлерінің жанымен, қаланың сыртына шұбатылып тарта берді. Күн бүгін де қатты аяз екен. Өтімді жел өкіре соғып тұр.