CRISPR: ГЕНЕТИКАЛЫҚ РЕДАКТОР БОЛАШАҚТЫ ЖАСАУДА

Өмір кодын қайта жазуға мүмкіндік беретін технология

CRISPR-Cas9 - бұл жай ғылыми термин емес, адамның үш миллиардтық генетикалық мәтініндегі бір әріпке дейінгі дәлдікпен гендерді кесіп, ауыстырып және қайта жаза алатын генетикалық "қайшылар".

Бұл технология әлемді қалай өзгертіп жатыр:

• Жылдамдық пен қолжетімділік. CRISPR-ге дейін геномды өңдеу жылдар бойы созылып, миллиондаған долларға түсетін. Бүгінде сол жұмыс апталар ішінде жасалып, жүздеген долларға түседі. Бұл генетика ғылымында қолжазба кітаптардан баспа станогына көшу сияқты.

• Емделмейтін ауруларды емдеу. 2023 жылы орақ тәрізді жасушалы анемиямен ауыратын алғашқы пациент CRISPR көмегімен толық емделді. Қазіргі уақытта тұқым қуалайтын соқырлықтан муковисцидозға дейін 50-ден астам генетикалық аурулардың емдеу әдістері клиникалық сынақтарда.

• Супер-өнімдер. Бөтен ДНҚ қоспай-ақ, құрғақшылыққа және ауруларға төзімді бидай сорттары жасалған. Бұл енді ГМО емес, өсімдіктің қасиеттерін жақсарту үшін оның өз гендерін дәл редакциялау.

• Түрлерді қайта тірілту. Ғалымдар жойылып кеткен жануарлардың ең жақын туыстарының ДНҚ-сын өзгерту арқылы оларды қайта тірілту үшін жұмыс істеуде. Мамонт пен көшпелі кептерді "қайта тірілту" жобасы бұрыннан көп миллиондаған қаржыландыру алған.

Қазақстандық контекст: Астанадағы Ұлттық биотехнология орталығының зертханаларында CRISPR технологиясы Қазақстанның өзгермелі климатына бейімделген құрғақшылыққа төзімді бидай сорттарын жасау үшін қолданылады. Бұл жұмыс елдің азық-түлік қауіпсіздігі үшін аса маңызды.

Этикалық дилемма: Технология адам эмбриондарын өңдеуге мүмкіндік береді, әлеуетті түрде белгіленген сипаттамалары бар "дизайнерлік балаларды" жасауға болады. 2018 жылы қытайлық ғалым Хе Цзянькуй екі қыз егіздің геномын оларды АИТВ-ға төзімді ету үшін өңдеді және түрмеге қамауға кесілді.

Қызықты факт: CRISPR бактериялардың вирустарға қарсы қорғаныс механизмі ретінде табылған. Бұл микроағзалар адамдар ол туралы білмей тұрып, миллиардтаған жылдар бойы "генетикалық қайшылар" технологиясын қолданған. Біз CRISPR-ді өнертаппадық - біз оны табиғаттан қарызға алдық!

* * *

ДЖЕЙМС УЭББ ТЕЛЕСКОПЫ: АДАМЗАТТЫҢ УАҚЫТ АРҚЫЛЫ КӨЗІ

Ғаламның өткенін қалай көреміз?

Джеймс Уэбб телескопы - бұл жай ғана жұлдыздарды бақылауға арналған үлкейткіш шыны емес. Бұл - Ғаламды миллиардтаған жыл бұрынғы қалпында көруге мүмкіндік беретін уақыт машинасы.

Адамзаттың ең жетілген телескопы қалай құрылған:

• Алтыннан жасалған айна. Диаметрі 6,5 метр болатын басты айна 18 алтыбұрышты сегменттен тұрады, олар алтынның өте жұқа қабатымен қапталған (барлығы 48,25 грамм). Егер бұл алтынды созсаңыз, ол теннис кортының аумағын жабады, бірақ адам шашынан да жұқа болып қалады!

• Суық - жетістіктің кілті. Телескоп -233°C температурада жұмыс істейді. Бұл үшін оны теннис корты көлеміндегі бес қабатты күннен қорғайтын экран қорғайды. Әр қабат адам шашынан да жұқа, ал экранның күн мен көлеңке жақтарының арасындағы температура айырмашылығы 300°C құрайды.

• Инфрақызыл көру. Webb инфрақызыл диапазонда "көреді", бұл ғарыштық шаң арқылы қарауға және жарығы бізге 13,5 миллиард жыл ұшып келген нысандарды бақылауға мүмкіндік береді. Бұл көрінетін Ғаламның шекарасына жақын!

• Лагранж нүктесі L2. Телескоп Жерден 1,5 миллион километр қашықтықта гравитациялық тұрақты нүктеде орналасқан, онда Жер мен Күннің тартылыс күштері бір-бірін теңестіреді. Бұл Айдан Жерге дейінгі қашықтықтан 4 есе алыс!

Техникалық жетістіктер: Webb-тің бағыттау дәлдігі Айда тұрған араның инфрақызыл жылуын көру мүмкіндігімен салыстыруға болады. Ал оның күрделі конструкциясын ғарышта ашу 344 операцияны орындауды талап етті, олардың әрқайсысы миссияның сәтсіздігіне әкелуі мүмкін еді.

Алғашқы ашылулар: Webb қазірдің өзінде бізге 13,4 миллиард жыл ұшып келген жарығы бар ең алыс және ең көне GLASS-z13 галактикасын тапты, WASP-96b экзопланетасында атмосфераның бар екенін растады және "Оңтүстік сақина" тұмандығының бұрын-соңды болмаған дәлдікпен егжей-тегжейлі суреттерін алды.

Қызықты факт: Телескоптың жалпы құны шамамен 10 миллиард долларды құрады. Егер бұл соманы Жердің әр тұрғынына бөлсек, әр адамға небәрі 1,25 доллардан келеді - алғашқы галактикалардың туылуын көру мүмкіндігі үшін бір шыны шай бағасы!

баспаға әзірлеп, жиған-терген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі