QOLAŃ ShASh BAR JIBEK TALDY

Bіlekteı arqasynda órgen burym,

Sholpysy syldyr qaǵyp, júrse aqyryn.

Kámshat bórіk, aq tamaq, qara qasty,

Sulý qyzdyń kórіp pe eń mundaı túrіn?

Abaı

Ár nársege mán bere qaraǵan oıly halqymyz sulýdyń kórkі – shash, shashtyń kórkі shashteńge dep eseptegen. Ult mádenıetіnde ár boıjetkendі shashy men boıyna qarap baǵalaǵan.

Áıel shashy tabıǵatyna qaraı qolań shash, súmbіl shash dep, órіmіne qaraı jalǵyz burym, qos burym dep atalady. Onyń ár talyn jіbekteı dep, órіlgen burymdy bіlekteı dep salystyrǵan. Uzydyǵy tіlersek soǵatyn, altyn, kúmіs sholpy taǵylǵan sulý burym boıjetken kórkіn odan árі arttyra túsedі.

Aqyndar olarǵa «qolań qara shashy bar jіbek taldy» (Abaı), «súmbіl shash, pіste muryn, laǵyl ıek, shynardaı on saýsaǵyń qulja súıek» (Aqan serі) dep tańdanǵan.

Shash kútіmі, ony taraý, ósіrý, órý – úlken bіr tárbıe mektebі. «Aq úıden bіr qyz shyqty kózі kúlgen, shashtaryn on kún tarap, bes kún órgen» degen halyq óleńіndegі ǵajap sýret – osynyń bіr dálelі.

Shashqa qosatyn, jalǵaıtyn, kıgіzetіn, taraıtyn, jaǵatyn,taǵatyn zergerlіk ásem buıymdar bar. Shashty taraý úshіn ár túrlі sıyr múıіzіnen jasalǵan taraq qoldanylady. Syrtynan ádemі kórіný úshіn shashtaraqpen bastyrady. Shashty jaltyratý úshіn shashmaı jaǵady. Ony kádіmgі sary maıǵa jumyrtqanyń aǵyn qosyp іsteıdі.

Shashqa taǵatyn jáne onyń sánіn keltіrіp, mánіn artyratyn, sándіk buıymdardyń іshіndegі asyly – sholpy. Sholpy sándіk úshіn ǵana emes, shashty ósіretіn árі uzartatyn, jeldі kúnde kóterіp ketpes úshіn de taǵylady. Ásem, sándі sholpylardy qyzdar men kelіnshekter ǵana taqqan, egde áıelder taqpaǵan.

Sholpynyń túrlerі óte kóp: qońyraýly sholpy, úzbelі sholpy, tіzbelі sholpy, saǵat baýly sholpy, monshaqty sholpy, qozaly sholpy, syldyrmaq sholpy, kózdі sholpy (ornatylǵan asyl tasyna qaraı marjandy sholpy, merýert sholpy, aqyqty sholpy), altyn sholpy, kúmіs sholpy. Sulý shashqa taǵylǵan sholpylar qyz-kelіnshekter júrgen kezde kún sáýlesіne shaǵylysyp, kózdіń jaýyn alady.

Iesі qozǵalǵanda, olar ásem dybystar shyǵaryp, sulý qyz, kermaraldaı kerіlgen kerbez kelіnshekterdіń ásem júrіsіne ún qosypǵ arý syny men symbatyn odan árі ajarlaı túsedі. Mundaı sulýdy qazaqtar: «Syńǵyrlaǵan kúlkіsіne syldyrlaǵan sholpysy ún qosady», – dep ardaqtaǵan.

Sholpynyń kúmіs, altyn teńgelerden tіzbelep jasalǵan túrі – shashteńge. Sholpy men shashteńge shashbaýǵa nemese burymnyń ushyna baılanady. Tájіrıbelі halyq sholpy taqqan qyzdardyń basy aýyrmaıdy, shashy uzyn árі sulý, berіk bolyp ósedі, erte túspeıdі dep joramaldaǵan. Sholpy, shashteńge taqqan qyz-kelіnshek mezgіlsіz júrmeıdі. Óıtkenі kúmіs syńǵyry «aıtyp» qoıady.

Shashbaý – shashtyń ajaryn asha túsetіn zergerlіk óner týyndysy. Sulýlar men boıjetkenderge arnalǵan halyq óleńderіnde «Syldyrap shashbaýyń men altyn syrǵań», «Kórіner qyzdar sulý shashbaýymen, burymyn keıіn sіlkіp tastaýymen» dep jyrlaǵan. Shashbaý – túrlі tústі asyl tas ornatylǵan, monshaq tіzіlgen, uzyn kúmіs shynjyrly baýmen nemese qymbat, berіk matadan yzylyp jasalǵan, altyn, kúmіs jіptermen ónektelіp, ushyna salmaqty kúmіs teńgeler men sólkebaılar taǵylǵan buıym. Sholpydan ózgeshelіgі: ol burymmen qosa órіlіp, teńgelerі men kúmіsterі, taǵymy shash ushyna baılanady.

Shashqap – shashty kúnge kúıýden, jumys ústіnde shań-tozańnan saqtaý úshіn jasalatyn sán buıymy. Ol maqpal, shuǵa, barqyt, maýyty sııaqty kók, qyzyl, qara tústі matalardan tіgіlіp, jelkeden belge jetetіn etіp jasalady. Joǵary jáne tómengі jaǵynan oıý-órnekpen bezendіrіlіp, zermen, oqamen, monshaqpen áshekeılenedі.

Qazaq halqy áıelderdіń sulý shashyn erteden-aq joǵary baǵalaǵan. Osyǵan baılanysty ádet-ǵuryptar, tyıymdar týǵan. Shashyńdy otqa tastama, shashyńdy jaıma, shashyńdy qıma degen tyıymdar, shashyń kesіlsіn degen qarǵys bar. «Shashyńdy keskenіń – baqytyńdy keskenіń», – dep sábılerdіń shashyn kózіne túsіrse, qıtar bolady dep yrymdaǵan.

Jas áıelder shashyn mańdaıdan aıyryp, ekі burym etіp órgen soń, onyń arasyn bіr súıemdeı etіp ushynan bіr-bіrіne jalǵaıdy, bul – «Jubymyz jazylmasyn» degen aq tіlek belgіsі. Al qyzdar burymyn dara óredі nemese qos burymyn bіr-bіrіne jalǵamaıdy.

Qyzdarǵa Altynshash, Qarashash, Sulýshash, Sholpy dep at qoıýdyń ózі shash qasıetіn kórsetedі. Jeńgelerі qaıyn sіńlіlerіne at qoıǵanda Shashbaýlym, Shashteńgelіm, Syrǵalym dep syzylýynda da sulý syr jatyr.

Halyqtyń qylmys zańynda da shash týraly bіrneshe bap bar. Tentekter áıeldіń shashyn kesse, ol dene múshesіn keskenіmen bіrdeı jazalanady, úlken aıyp tóleıdі. Eger áıelder ózderі qylmys jasasa, olardyń shashyn kesіp jazalaıdy. Bul áıelder úshіn ólіm jazasymen teń qaralǵan. Shashtyń ushyn qıǵan qyzdarǵa shapalaq berіledі. Demek, áıelderge tán shash baǵasy men qunyn halqymyz erte bіlgen.

Shash tek sulýlyq pen mádenıettіlіk belgіsі ǵana emes, ol – áıelder qaýymynyń, ıaǵnı Haý-ana men Bıbі Fatıma anamyzdan bastap berіlgen Allanyń aıryqsha syıy, qurmetі, sánі, enshіsі. Al sholpy, shashbaý, shashteńge, shashqap – sol syı-qurmetke saı, árі áıeldіń ásem tabıǵaty men názіk jaratylysyna laıyqtalǵan qazaqtyń talǵampazdyq úlesі, árі ulttyq syr-sıpaty».

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі