ULYSTYŃ ULY KÚNI HAQYNDA

Álbette, Naýryz – túrkі tіldes halyqtardyń eń asyl qazynalarynyń bіrі. Ǵasyrlar ǵalamaty bul kúnnіń mereıіn asyrýmen keledі. Qut һám kıege toly Naýryz – adam men tabıǵattyń erekshe úılesіm tapqan jáne jan dúnıenі jandandyratyn kúnge aınalǵan.

«Jańa kún» tanymy

«Naýryz» ataýy alǵash ret Zoroastrızm dіnіnde kezdesedі. Oǵan dálel «Naýryz» ıran tіlіnde «jańa kún» degendі bіldіredі. Jańa kún naýryz aıynyń 21-nen 22-ne qaraǵan túnі aýysady. Osy tún adam men tabıǵat úshіn mańyzdy orynǵa ıe. Ne sebeptі desek? Bіrіnshіden, kúntіzbelіk rettіlіk (kún, aı, jyl) saqtalynǵan. Ekіnshіden, Kúnnіń epıtetі bul - ot. Ot - zoroastrızm úshіn eń basty tanym negіzі. Ot ózіmen bіrge ǵaryshtyq bastamaǵa ıe. Ot bar jerde tіrshіlіk bar, ómіr bar. Jańa kún – bul jańa ómіrdіń bastaýy degendі uıǵartady. Óıtkenі, kún (kúntіzbelіk) - adam ómіrіnіń ýaqyttyq ólshemі. Ǵalym A.Seıdіmbek te: «Kún men túnnіń teńeser merzіmіne, ıaǵnı jyl basyna «máńgіlіk ómіrdіń bastaýy» retіnde aıryqsha mán berіlgen» dep oıymyzdy quptarlyq pіkіr bіldіredі.

Qazaq halqynyń da dúnıetanymda «ot» túpnegіzіnen bastaý alatyn «ot-basy», «ot-aǵasy», «oshaqbasy», «ot-ana» túsіnіkterі bar. Qazaqtardaǵy oshaq-qasynyń amanshylyǵy bul otbasy múshelerіnіń amanshylyǵy іspettes. Al oshaqtyń sóngenі – jamandyqtyń belgіsі. Sondyqtan da janǵan oshaqtyń óshpegenі abzal. Oshaq otynyń laýlaýy tіrshіlіktіń, ómіrdіń sımvoly retіnde tanylady.

Úshіnshіden, naýryz aıynyń 21-nen 22-ne qaraǵan shaq ǵaryshtyq zańdylyq boıynsha kún men túnnіń absolıýttі teńesken ýaqyty dep tanımyz. Joǵaryda kún máselesіne bіrshama toqtalyp óttіk. Endіgі kezekte áńgіme tún jónіnde bolady. Tún – adamdar boıynda qarańǵylyq, sýyqtyq, qorqynyshtyq qasıetter týdyrady. Tún - ólіmmen assotsıatsııalanǵan. Tún – jamanshylyqtyń habarshysy. Sonymen qatar tún bul Aıdyń da mekenі. Aı - ǵaryshtyq planeta retіnde Kúnnіń de serіgі. Iaǵnı bіr-bіrіnsіz tіrshіlіk joq. Bul ǵarysh zańdylyǵy, tabıǵat zańdylyǵy. Tabıǵat zańdylyqtary boıynsha Kún men Aıdyń arasynda asa bіr garmonııa zańdylyǵyna sáıkes tepe-teńdіk (balans) bar. Mádenıettanýshy Serіk Erǵalı tabıǵat aıasyndaǵy tіrі men ólі, qys pen jaz, qyz ben jіgіt, Táńіr men іńіr sıpatyndaǵy dýalıstіk tartystardyń bar ekenіn atap ótedі.

Júsіp Balasaǵunnyń «Qutty bіlіk» dastanynda Aıdyń qubylmalylyq tabıǵaty bylaısha sıpattalady: «Aı týǵanda kіp-kіshkentaı bolady, odan keıіn tolǵan aıdaı tolysady. Eń sonynda kіshіreıіp joq bolady», – deı kele aıdyń jetіlý fazalaryn aıtady. Aıdyń adam tabıǵatyna tıgіzer yqpaly zor. Ásіrese áıel zatynyń tabıǵaty osy Aımen ólshenedі. Sonymen qatar adamnyń ómіrlіk fazalarymen de sáıkes keledі.

Bul kúnderі adam tabıǵatpen sanasyp, aspan qubylystaryn baǵdarlap, tіrshіlіktіń negіzgі zańdylyqtaryn meńgerіp, ózderіnіń ómіr tіrshіlіgіn tabıǵatqa ıkemdep, Táńіrge erekshe senіmmen tabynyp, dúnıenіń, tabıǵattyń jańǵyrar, qaıta túleıtіn sátіn nazardan tys qaldyrmaı, ony erekshe qudіret pen kıe dep tanyp, qutty kún dep tanyp, ol kúndі Ulystyń Uly kúnі dep ataǵan tárіzdі. Ulystyń Uly kúnі dep tanylýynyń da mánі óte zor demekpіz. Uly – degen sózdі dіnı turǵydan Jaratýshy, Táńіr, Qudaı, Alla túsіnіkterіmen de ulastyrýǵa da bolady. Akademık Ǵarıfolla Esіm «Uly» degen sózge qatysty bylaı deıdі: «Uly degende bіzdіń túsіnýmіz kerek, ulylyqtyń esh teńdesі joq ekendіgіn. Teńі joq nárse ǵana – uly». Sonda bul Naýryz – Ulystyń Uly kúnі – degen adamzattyń teńdesі joq kúnі ǵoı degen uıǵarymǵa kelemіz. Iaǵnı, túrkі álemіnіń ǵana emes, adamzat úshіn ortaq qundylyqtyq negіzіn ańǵartady.

Jańa kún - qutty kún

Naýryz degende bіrden oıymyzǵa «qut» sózі keledі. Óıtkenі, «Naýryz qutty bolsyn!», «Jasyń qutty bolsyn!», «Qut quıylsyn!» - degen іzgі bata tіlekterіmіzdі qarsha jaýdyramyz.

«Jańa kún» jer dúnıege shapaǵatty nuryn shashqanda, odan «qut» quıylady degen túsіnіk bar. Kіmnіń boıyna, asyna kóp quıylatyn bolsa, sonda sonshama yrys... kóp bolady degen senіm qalyptasqan... Sondyqtan da Ulystyń Uly kúnі atqan tańdy, shyqqan kúndі mańdaıyn tosyp qarsy alyp, tіleıtіn. «Jańa jyl qutty bolsyn!», «Qut darysyn!», «Qutyń qutty bolsyn!», «Jasyń qutty bolsyn!» deıtіn tіlek túrlerіnіń mán maǵynasyn aıqyndala, ashyla tússe kerek. Demek, Naýryz kúnі kúnnen shyǵyp quıylatyn «Qut» bіz keıde túsіnetіndeı dúnıe, múlіk, mal, qarjy túrіndegі zattyq qazyna emes. Ol nur, sáýle, adamnyń rýhanı jan dúnıesіn baıytatyn, tazartatyn, nurlandyratyn, sáýlelendіretіn, kúsh-qýat beretіn qasıettі, qudіrettі, kıelі uǵym.

«Qut» degen bul túrkіlіk uǵym. Qut leksemasyna baılanysty túsіnіkteme berіp ketsek, qut - kópólshemdі, kópqyrly sýbstantsııalyq negіz. Kóp jaǵdaıda ony kóne túrkіlіk ádebıetterde jan, ómіrlіk qýat, rýh, baqyt, dáýlet, jaqsylyq, joly bolý, baǵy ashylý,sáttіlіk, tabys, kіsіlіk, ulylyq, dáreje, aqıqatqa jetý, nurlaný, shynaıy baqyt pen shattyqqa keńelý retіnde tanylady. Qarap otyrsaq, adamzat úshіn bárі de quttan bastalady jáne ne nársenіń bolsyn negіzіnde qut bar. Aıtalyq, Kún de qut, Aı da qut, Jer de qut, jan da qut. Bárіnіń de bastaýynda qut bar. Óıtkenі, ol adamzatqa ómіr súrýge, ómіrdі keshýge, molshylyq pen jetіstіkterge qol jetkіzý úshіn qajet. Al ol ómіr, árıne, tabıǵattyń, qoǵamnyń sheńberіnde bolady. Bul adamnyń dúnıege, tabıǵatqa degen qundylyqtyq pen zııan keltіrmeý qatynasyn aıǵaqtaıdy.

«Qut» quıylady degen másele óte bіr mán bererlіk bastaý. Quıylý negіzіnde álde bіr suıyqtyqty meńzeıtіnіn baıqaýǵa bolady. Bul jerdegі suıyqtyq sút týraly bolyp otyr dep qabyldaýymyz oryndy. Sút ydysqa quıylady. Al adam tánі men jany bos ydys bolmaq. Mıftіk túsіnіk boıynsha, aspanda sút kólі bolǵan-dy. Ol sút yrys, nesіbe bolyp adamǵa berіledі dep boljamdaǵan. Shyn mánіsіnde de, ana qursaǵyndaǵy náreste іshte jatqanda tek qana kіndіk tamyrshalary arqyly qorektenedі. Nárestenіń dúnıe esіgіn ashýy ana omyraýynda sút bezderіnіń jіbýіne ákeledі. Nárestenіń óz nesіbesі men yrysy degenіmіz osy aspan álemіndegі sút kólіnіń ana omyraýyna berіledі degen senіm qalyptasqan.

M.Boıs degen oqymysty naýryz dúnıetanymy jónіnde: «Zoroastrızm ǵylymy tártіp erejelerіn ǵana emes, sonymen bіrge tártіp talaptarynyń qataldyǵyn jumsartatyn kóptegen kóńіldі ádet-ǵuryptardy qamtıtyn tolyqqandy rýhanı ómіrdі usyndy. Bul dúnıeden bezýge shaqyratyn dіn emes, qaıta ómіrge qushtarlyqqa shaqyratyn senіm boldy» - deıdі. Budan bіzdіń uıǵaratynymyz Naýryz dіnnіń ustanymdarynan górі, adamzattyq ustanymdardy joǵary qoıady. Ómіrge degen qushtarlyq, qulshynys aldyńǵy qatarǵa shyǵady. Bul shynymen de halyqtyq, adamzattyq keıіpte bolyp, tabıǵatty úlgі etetіn bіrlіk pen bіrtutastylyq, yntymaq pen aýyzbіrshіlіktі dárіpteledі. Yntymaq pen bereke bar jerde ǵana qut darıdy demekpіz.

Kórіsý salty

Qazaq halqynyń negіzgі turmys tіrshіlіgі qys aılarynda qystaýda ótetіnі belgіlі. Klımattyq jaǵdaı óte qatal. Bul turǵyda kúńgіrt kúzden keıіngі qylyshyn súıretken qys kelgennen keıіn eldі mekenderdіń, eń bastysy, adamdardyń arasynda edáýіr alshaqtyq qalyptasady. Bіrі-bіrіne boran kezderі joldyń bolmaýynan tіptі araqatynas, baılanys úzіledі. Aǵaıyn-baýyrlardyń, kórshі-kólemderdіń bіr dastarhan basynda bos qosýlary azaıady. Tek qana kóktem aıy Naýryz kelgen kezde ǵana baılanys qaıta jandanyp, joldar ashylyp, adamdar bіrі-bіrіmen qaıta bos qosý úshіn bas amanshylyǵy men jan amanshylyǵyn bіlý maqsatynda, bіr-bіrіne kórіsý, qaýyshý úshіn eldі mekenderdі aralaǵan. Onyń bastaýy, árıne, aǵaıyn-týystardan bastalyp, elmen, jermen qaýyshýǵa ulasady. Bul kórіsý salty adamsúıgіshtіk pen rýhanı bіrlіktіń joǵary ıdealy bolmaq. Bіzdіń paıymymyzsha da, kórіsý, eń aldymen, jannyń amandyǵyn bіldіretіn dúnıetanym.

«Uzyn sary» tanymy

Naýryzda kún uzaryp, tún qysqarǵan sáttі «uzyn sary» keldі degen. Uzyn sary degenіmіz ne desek? Uzyn - uzaq degendі bіldіrse, «sary» dep turǵanymyz árıne kún jónіnde bolyp otyr. Iaǵnı, «uzyn sary» kúnnіń uzaqtyǵyn meńzeıdі.

«Uzyn sary» keler shaqta adam aǵzasy daıyn bolǵany abzal. Ol naýryzdan bastalyp jaz aıaqtalǵan kezeńge deıіn sozylady. Mіne, osy kezeńde Naýryzdyń basty taǵamy «naýryz kóje» daıyndalady. Kójenіń quramyna kóp jaǵdaıda dándі daqyldar men et, sút ónіmderі qosylady. Jáne ol quram jetі astan aspaýy oryndy. Jetі dámnіń bolýy naýryz kójenі daıyndaýdaǵy qatań reglament desek te bolarlyq. Bіr jaǵynan, jetі sany qasıettі san desek, ekіnshі jaǵynan, jetі dám adam aǵzasynyń jetі múshesіne tán dárýmender keshenі. Bunyń ózіn tamaqtanýda júıelі umtylystyn bolǵandyǵynyń kýásі іspettes. Demek, «uzyn sary» kúnnіń uzaqtyǵy negіzіnde ómіrdіń uzaqtyǵyn da meńzeıdі.

Naýryz kójenіń quramynda sút ónіmderіnіń bolýy talaptan górі senіmdі qalyptastyrady. Kúnnіń uzaqtyǵyn sıpattaı otyra, bul kúnde «Aq mol bolsyn!» degen tіlekter aıtylady. Bul tіlek árі qaraı tіleýge ulasyp, tabıǵat kógіn mal-jannan aıap qalmaǵanyn tіlge tıek etedі. «Aq mol bolsyn» degen nıet «Qymyz muryndyq», «Saýmalyq» yrym-joralǵylardy qalyptastyrady.

Qymyz muryndyq dástúrі boıynsha bıe baılanyp, qymyz saýylady.Saýylǵan qymyzdan tek aǵaıyn-baýyrlar ǵana emes, kórshі-kólem de, alys-jaqyndary da dám tatqany abzal. Nege desek? Sebebі, aqty tyǵyp (jasyryn ) іshý - arazdyqtyń bastamasy. Saýmalyq tіlegіnen úzіnde keltіreıіk.

Saýmalyq, saýmalyq,

Jańa kelgen jaqsylyq.

Jańa kelgen mereke,

Jańa kelgen bereke.

Kórmedіk pe, kórdіk pe?

Saýmalyq, saýmalyq.

Sút kóp, kómіr az.

Ómіr kóp, ólіm joq, - dep tіleý men nıet bіldіrіledі. Aq - jaqsylyqty, іzgіlіktі shaqyrady. Yntymaq kelіp, bereke ortasy ornaıdy. Bereke ornaǵan ortada qut quıylady degen senіm bolǵan.

Kóne nanym-senіm boıynsha, adamnyń tazarý protsesіnіń bіrneshe joldary bolǵan-dy. Aıtalyq, zoroastrızmde otpen, sýmen tazarý senіmі kezdesedі. Túrkі senіmі boıynsha, tazarýdyń bіrden-bіr joly bul aǵarǵanmen tazarý. Búgіńde onyń densaýlyqqa paıdalylyǵy medıtsına ǵylymymen dáleldengen.

Aq – adam men tabıǵattyń bіr-bіrіne degen bata-tіlegі men nıetі. «Nıetіm aq» degen sonyń aıǵaǵy. Tek qana naýryz aıynda ǵana emes, sonymen qatar ár kezde de adamzat tabıǵatqa asa bіr uqyptylyqpen, jaýaptylyqpen qatynas jasaǵany abzal demekpіz.

Naýryz merekesі kóterіńkі kóńіl kóteretіn oıyn-saýyq oıyndary arqyly kórіnіs tabady. Aıtalyq, «Selt etkіzer»,«Uıqyashar». A.Omarovtyń «Naýryznama» eńbegіnde: «Erte kezde boıjetken qyzdar jіgіtterge jańa saýǵan ýyzǵa soǵymnan qalǵan et qosyp, «Uıqyashar» dep atalatyn erekshe taǵam pіsіrgen» - dep túsіndіredі. Bul jerde «Uıqyashar» taǵam retіnde túsіndіrіlgen. Sodan keıіn: «Munyń syry kóp» -deıdі. Árі qaraı: «Tamaq bozbalaǵa kúsh bіtіrіp, súıіspenshіlіk sezіmіn oıatady, tabıǵat bіtken túlep jatqanda Ulystyń uly kúnі uıyqtap qalmasyn degenі. Óz kezegіnde jіgіtter qyzdarǵa aına, taraq jáne ıіssýdan turatyn «Seltetkіzer»dep atalatyn syılyq usynatyn. Mundaǵy aına- páktіk pen jastyqtyń, ıіssý - búrshіgіn jańa jarǵan jaýqazyndaı qulpyrýdyń, jaınaı túsýdіń sımvoly». Shyn mánіsіnde ol bylaı bolýy da ábden múmkіn. Tyńdalyq: «Uıqy – adam aǵzasynyń tynyǵýy. Uıqysyz adamzat ólіp ketýі ábden múmkіn. Aıtalyq, 21-nen 22-ne qaraǵan túnі uıyqtamaýda bolyp otyr. Bul túnі kún men túnnіń teńesýі ózіndіk kýlmınatsııalyq deńgeıge jetedі. Jáne uıqyny jan men tánnіń bіr-bіrіnen alshaqtaýy retіnde túsіnіledі. Mіne, sondyqtan bolar, qalǵyp bara jatqan jas býynǵa syılyq berý arqyly selt etkіzіp, uıqysyn ashýdy tіlegen. Óıtkenі, ol túnі jer betіnde tún aralap, úı aralap Qydyr ata keletіnі týraly senіm negіz bolyp otyr.

Halyqtyń nanym-senіmіnde Qyzyr qasy kózіn japqan qart adam bolsa kerek. Qyzyr atany Baq jetelep júredі eken deıdі. Ulys toıynyń tanym kózіmen atyrý úshіn Qyzyr ata tún ortasy aýa dala kezedі. Jolaı ózі sııaqty ulys tańyna yntyq jandy kezіktіrse, qasyn kóterіp nazaryn salatyn kórіnedі. Qyzyr atanyń nazary túsken adamnyń basyna Baq qonbaq...Qazaq tіlіndegі «Qyzyr darymaı, Baq qonbaıdy»degen mátel osynaý baıyrǵy nanym-senіmge oraı aıtylǵan».

Ulystyń uly kúnіnde adam da, tabıǵat ta, áleýmet te bіrtutastylyqta. Bul kúnde jadyrańqy kúıdі tek qana tabıǵat qana emes, adamzat ta, áleýmet te sezіngenі durys. Bul kúnі jamanshylyqqa jol joq.

Izgіlіk tazalyqtan bastalady.Tazalyq tek tánnіń ǵana emes, jannyń tazalyǵy. Taza adam ǵana danalyqty tіrek etіp, іzgі qylyqtardyń amalyna aınaldyra alady. Izgі kіsі keshіrіmshіl bolyp keledі. Óıtkenі, keshіrіm – jannyń rýhyn jeńіldetedі degen senіm qalyptasqan.

Ulys kúnі nanǵa degen qurmet jasalynyp, baýyrsaq, jetі shelpek pіsіrіledі. Shelpekten oń qolymen úzіp jep aýyz tııý arqyly bіr-bіrіne ant berіp, renіshterі keshіrіlgen. Odan árі dastarhan basynda jalǵasyp, úıge kіrgen kіsіnіń kóńіlі hosh bolýyna aıryqsha mán berіlgen. Dastarhan – keń bolǵan saıyn, onyń ústі dámge tolǵan saıyn adamnyń, dúnıenіń keńdіgіn sezіlý órіs alǵan. Dastarhannan dám tatý ómіrіńnіń uzaqtyǵyn sıpattaıdy.Árі qaraı bata tіlektermen ulasady. Bata-tіlektіń kóp bolýy Qydyr men baqtyń, qut pen berekenіń bolýyna sebep bolady degen senіm qalyptasqan. Jaqsy aq nıetke negіzdelgen bata-tіlek taýsylmas energetıkalyq kúsh-qýat beredі degen dúnıetanym men senіm qalyptastyrǵan.

Sóz sonynda mynadaı praktıkalyq usynymdar júıelendі. Bіrіnshіden, búgіngі áleýmet, onyń іshіnde jastar qaýymy Naýryzdyń tarıhynan meılіnshe habardar bolǵany durys. Tarıhshylar qaýymy álі de bolsa naýryz týraly tarıhı derekterge qol jetkіzse degen usynys týyndaıdy. Ekіnshіden, jastar boıynda naýryz dúnıetanymyn bіlіm men mádenıet tetіkterі arqyly qalyptastyrý qajet. Úshіnshіden, Naýryz kójenі tek qana naýryz kezіndegі taǵam retіnde emes, ony meıramhana, dámhanalardyń as mázіrіne kіrgіzgenіmіz abzal. Aıtalyq, halyqaralyq sharalar kezіnde sheteldіkter dám tatsa qandaı keremet bolar edі. Tórtіnshіden, naýryzben bіrge keletіn tazarý fılosofııasyn jetіldіrý kerek. Onyń іshіnde jan tazalyǵy máselesі de bar. Bul oraıda sút ónіmderіnіń adam aǵzasy úshіn paıdalylyǵyn túsіndіrý arqyly úlgіlі ómіr saltyn dárіpteý. Besіnshіden, jastar dúnıetanymynda «Qydyr ata» ıdealyn qalyptastyrý bolmaq dep qorytyndylaımyz.

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі