ЫҒЫР

Беймазалық, заразап, қажалған жер (я мүйізгек).

Көбінше етістіктерге тіркесіп қолданылынады:

Ығыр болу/ету/қылу — мезі ету, мазаны алу, тыныштық бермеу.

Ығыры шығу — мазасы, тыныштығы кету.

Мысалдар:

1. Бiрақ, әйтеуiр, кеше ел шауып ығыр қып отырған Құнанбай өз ықтиярынсыз дуанға шақыртылып кетiп отыр.

(М.Әуезов, Абай жолы: 1 том)

2. Жаз болса, мен осы үйге қонбас едім,

Өлеңім он төрт жастан жолдас едің

Бай, сұпы, хан-хакімнен ығыр болсаң,

Сен - өлең, мен — Қашаған болмас едім.

(Қашаған Күржіманұлы, Есқали сұпыға айтқаны)

3. Сахнаға аңтарылып,

Есінеді айналып сырт,

Деді: «Мұның бәрі тозды;

Балет мені ығыр қылды,

Дидло мені жалықтырды».

(І.Жансүгіров, Евгений Онегин)

4. Сонда да кірпік ілер түрі жоқ: ой ма, уайым ба, әйтеуір аяқ астынан қоңылтақси қалған көңілде кісіні ығыр ететін мазасыз абыржу бар.

(З.Қабдолов, Жалын)

КӨСІЛУ

1. Жылқының бауырын жазып, құйғыта шабуы;  

2. Аяқты созу, жайылу;

3. Еркін қимылдау.

Тұрақты тіркес: Көрпеңе қарай көсіл — шамаңа қарап амал істе.

Мысалдар:

1. — О жез тұяқ, көсіл, көсіліңкіре! Жүре алмасаң саған серт, жүргізе алмасам маған серт!— деп шеткі атқа шүйіле түсіп.

(Х.Есенжанов, Ағайынды Жүнісовтер)

2. — Иә,— деп келіншек көзі бажырайып, көсілген аяғын жиып алып, қарай қалды.

(Ж.Аймауытов, Ақбілек)

3. О да жаңағыдай зеки сөйлеген үн ажарды аңдай отырып, Абай алдында шешіліп, көсіле алмады.

(М.Әуезов, Абай жолы: 4 том)

4. − Көрпеңе қарай көсіл,- деді Қайназар күліп, − қазір біз үй біткеннің бәрін патша сарайларына айналдыра алмаймыз.

(І.Есенберлин, Махаббат мейрамы)

5. Дастарқан басында отырып,

Қонақ аяғын алысқа көсілмес.

(Мақал)

ПӘКІЗЕ (БӘКІЗЕ)

1. Таза, саф;

2. Пәк, кіршіксіз, бейкүнә.

Мысалдар:

1. Енді бұрынғы біздерге уағда қылған Шолан деген жерлерге, екі жерге: Құм, Жиделі деген жайларда болса біздер барып жауап беруге таярмыз. Халқымыздың ортасы деп шақырдық. Жері жақсы: суы пәкізе жайларда жауап анықдары үшін.

(Исатай Тайманұлының Орал әскери атаманына жазған хатынан)

2. Малды пəкізелеп сойып, боқты-ішегіне дейін тазалап қоржынға салып алады.

(Қ.Жұмаділов, Соңғы көш)

3. Оның үстіне тамақ ізірлеушіміз де анау-мынау адам емес, бір бәкізе [Ольганы айтады].

(Жекен Жұмаханов, Жазылмаған кітап)

4. Сенің қалтаңдағы алтынның бәрі осындайдан жиналған болса, кәне, сендердің кереметтіктерің, бәкізеліктерің қайсы.

(Сара Мыңжасарова, Қыр қыздары)

баспаға әзірлеген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі