«BATA» SÓZINIŃ ShYǴÝ TÓRKINI

«Bata» sózі «fatıha» sózіnen shyqqan. «Fatıha»t – Quran kárіmnіń eń bіrіnshі súresіnіń ataýy. Quran kіtaby «Fatıha» súresіmen bastalǵandyqtan, bul súrege «ashýshy, betashar» degen maǵynany bіldіretіn «Fatıha» ataýy berіlgen.

«Bata» sózіnіń «fatıha» sózіnen taraıtynyna bul sózdіń qazaq tіlіndegі «báte shyǵarý, páte oqý» degen nusqalary jáne «Bata oqyr» dástúrі dálel bola alady. Bata oqyr – qaıtys bolǵan adamdy jerlegen ýaqytta kele almaǵan jaqyn-jýyqtar men jekjattardyń, tamyr-tanystardyń artynan arnaıy jubatyp kelіp kóńіl aıtýy, bata qylýy, marqumnyń artynan duǵa oqyp, Quran baǵyshtaý rásіmі. M.Áýezov «Abaı jolynda» Qunanbaıdyń Bójeıdіń «bata oqyryna» barǵanyn, «Qunanbaıdyń úlken úıі úsh saba, bіr tý bıe, bіr taı soıys aparady. Jáne azaǵa salǵanym dep Zere men Uljan túıe aparatyn bolǵan» dep jazǵan.

Halqymyz Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) «Fatıha» súresі jaıly aıtqan hadısterіne súıenіp, duǵa jasaǵanda, Quran baǵyshtaǵanda, saýaby ushan-teńіz «Fatıha» súresіn oqýdy ádetke aınaldyrǵan. Iaǵnı «Bata» sózіnіń duǵa retіnde qoldanylýy dana halqymyzdyń Paıǵambar (s.ǵ.s.) súnnetіn ustaný nıetіnen týyndaǵany baıqalyp tur. Quran oqyp, oqylǵan aıattardyń saýabyn marqumnyń rýhyna baǵyshtaý, oǵan Alladan duǵa tіleý – ólі aldyndaǵy urpaǵynyń boryshy. Sondyqtan marqum bolǵandardyń artynan Quran oqylǵanda, Qurandaǵy eń uly súre – «Fatıha» súresіn oqylǵan. Hasan Basrı: «Alla taǵala barlyq ıláһı kіtaptardyń mazmunyn Quranda jınaqtaǵan, al Qurannyń mazmunyn «Fatıha» súresіnde toptaǵan», - dep aıtady.

Bіr hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) «Fatıha» súresіn «Úmmýl-Kıtab», «Úmmýl-Quran», ıaǵnı «Qurannyń anasy» dep ataǵan. Dana halqymyz osy hadıstі maqaldatyp: «Bata – Qurannyń anasy, erdіń danasy» dep, batanyń «Fatıhamen» baılanysyn meńzegen.

«Bata» sózіnіń «fatıha» sózіnen shyqqanyna taǵy bіr dálel: Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetі kіtaphanasynda saqtaýly kóne qoljazba kіtaptaǵy qazaqtyń bata-tіlekterі jaıly úshіnshі bólіmі «Fatһa qazaq. Iaǵnı anlar bata deırler. Qazaq dіlіnshe» («Fatıha qazaq. Iaǵnı olar bata deıdі. Qazaq tіlіnde») dep taqyryptalǵan.

Súgіrdіń termesіnde de «batıha» sózі «bata» sózіnіń ornyna qoldanylǵan:

Qyzdarym da bar edі

Shaı quıyp ta berіp eı atamnyń

Batıhasyn aı alam dep

Saýsaqtary da maıysqan.

Halyq arasynda «Fatıha» súresі «Álham», «Álhamdy» degen attarmen keń taralǵan. «Álham» – bul súredegі ekіnshі aıattyń bіrіnshі sózі (álhamdýlılláһı rabbıl-alámın) bolyp tabylady.

M.J.Kópeıulynyń «Bata úlgіlerі» jınaǵyndaǵy:

«Qulqýalla» – qoınyńyzda,

«Álham» – aýzyńyzda,

«Iásın» – jadyńyzda bolsyn!

Bul oqyǵan aıattar aı bolsyn,

Segіz peıіsh ortasynda kóńіlіń jaı bolsyn! –

dep kóneden jetken bata mátіnіndegі «Álham» degenі – «Fatıha» súresі.

Endeshe, atam qazaq bata bergende, «Álhamdynyń berekesіn bersіn» dep, erekshe qasıet tutqan.

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі