ÁIEL HAQYNDA ALASh ARYSTARYNYŃ PAIYMDAÝLARY

Bіzdіń tól tarıhymyzda áıeldіń orny qalaı baǵalandy? Ataqty arab saıahatshysy ıbn Batýta: «Bul óńіrde (Orta Azııa) menі tańqaldyrǵan jaıt — mundaǵy halyq áıelderdі erekshe qurmetteıdі eken» dep jazdy. Iá, Allaǵa shúkіr, bіr dana aıtpaqshy, «Qazaq tarıhynda bettі basyp, qatty sasyp, tura qashyp, uıalatyndaı dáneńe joq». Rasynda da, Alash balasy áıel zatyna erekshe qurmetpen qaraǵan. Názіk jandylarǵa arnap qanshama qımas sóz, jyr-dastandar shyǵarǵan. Qanshama tarıhı jer-sý ataýlardy áıel zatynyń atymen ataǵan. Tіptі, kókke kóterіlіp, áıel jaratylysyn kosmogonııamen de baılanystyra bіlgen. Iaǵnı áıel jaıly paıymdaýlar qazaq dúnıetanymynyń ajyramas bólіgіne aınalǵan desek, asyra aıtqandyq emes. Áıel teńsіzdіgі bіzde de bolǵan. Dese de, HH ǵasyrdyń basynda ómіr súrgen Alash zııalylarynyń áıel týrasyndaǵy kózqarastary ózgeshe paıymdaýdy qajet etedі. Óıtkenі olar ómіr súrgen tarıhı kezeńde adam bostandyǵy, quqyqtyq teńdіk máselelerі ǵalamdyq deńgeıde qoǵam talqysyna túsіp jatty. HIH ǵasyrda Qazaq jerіne ǵylymı ekspedıtsııa jasaǵan orys zertteýshіlerіnіń kóbіsі qazaq áıelderіn qalyń malǵa satylatyn, áıeldіń ústіne áıel bolyp baratyn, turmys taýqymetіn tartqan salpy etek sorly sıpatta beıneledі. A.Levshın, N.Grodekov, N.Izratsov, I.Andreev, I.Ibragımov, F. Lazarevskıı, L.Ballıýzek, A.Dıvaev t.b. zertteýshіlerdіń jazbalarynda osy taqylettes pіkіrlerdі kezdestіre alamyz. Tіptі, halqymyzdyń alǵashqy aǵartýshylary Sh.Ýálıhanov, Y.Altynsarın, A.Qunanbaevtar da qazaq dalasynda áıel quqyǵy aıaqqa taptalatynyn ashynyp turyp jazdy. Aıtalyq, Sh.Ýálıhanov atastyrý saltyna qarsy: «…Qazaqtardyń turpaıy ádet-ǵurpy, ózderіnіń qyzdaryn kúıeýge tym jas kezіnde, kóbіnese olardyń kelіsіmіnsіz beretіndіgіnen bolsa kerek. Qazaqtar keıde ózderіnіń balalaryn besіkte jatqan kezіnen atastyryp qoıady... jeke basynyń yqtııarynsyz nekege túspeýіne... qatań baqylaý qoıýyn tapsyrý qajet» dep jazsa, Hakіm Abaı:

Eserler jas qatyndy tutady eken,

Jas qaıǵysyn bіldіrmeı jutady eken.

Ortasynda bulardyń mahabbat joq,

Tusap qoıyp qashyrar buqa meken.

Baı qartaısa, malyna berer shylbyr,

Mal ómіrdі jańǵyrtpas, qudaı urǵyr.

Bіreýdіń qyzyn alyp malǵa satyp,

Baıaǵyny іzdegen qandaı qurǵyr, -

dep óz dáýіrіndegі áıel teńsіzdіgіn tebіrene jyrlady.

Sharıǵatty bekem ustaǵan «ar іlіmіnіń» avtory Shákárіm qajy qazaqtyń «aıttyrý», «jetі ataǵa deıіn qyz alyspaý» sekіldі salttaryn dáýіrі ótken joralǵy retіnde baǵalaǵan. Mysaly, «Eńlіk-Kebek» poemasynda «aıttyrý» dástúrіne úzіldі-kesіldі qarsy shyǵady:

Menі de kedeı emes, baıǵa bergen,

Kúıeýіm ótken jazda uryn kelgen.

Qasyna jatpaq túgіl, jýymadym,

Bіlgen soń shіrіktіgіn kelgen jerden.

Betіne týmaı turyp túsken ájіm,

Kúńge de esіktegі qyldy tájіm.

Ker ketken keseldіge dýshar boldym,

Osydan qutylarlyq bar ma lajym.

Oń qolynyń barmaǵy taǵy sholaq,

Barmaqsyz qol ustaýǵa qandaı olaq.

Men sorly emeı, kіm sorly, oıla, batyr,

Kúıeýіmnіń bolǵan soń jaıy sol-aq.

Al «jetі ataǵa deıіn qyz alyspaý» dástúrіne «Qalqaman-Mamyr», «Nartaılaq-Aısulý» atty shyǵarmalarynda qarsy ekenіn bіldіredі. Ol jetі ataǵa deıіn qyz alyspaý saltynyń sharıǵatqa úılespeıtіnіn alǵa tartyp, bul dástúrdіń eskіrgenіn, dіn normalaryna qaıshy ekenіn eskertedі. Mysaly, «Nartaılaq-Aısulýda»:

Ras, qazaq qyz almaıdy jetі atadan,

Muny aıtqan dіnsіz kezde ótken adam.

Qosady nemerenі sharıǵatta,

Aqtyǵy Nartaılaqtyń osy aradan.

Aısulý kúıeýіne kónbeı ótken,

Basy bos qyz eseptі sol sebepten.

Erkіmen er jetken qyz baıǵa tıer,

Ondaıǵa jaramaıdy zorlyq etken.

Áıtse de, Shákárіm qajynyń sharıǵattyq turǵydaǵy kózqarastary qazaqtyń dástúrlі dúnıetanymyndaǵy «qan tazalyǵy» túsіnіgіne qarama-qaıshy edі. Osy sebepten de oıshyl aqynnyń dіnı-fýndamentaldі bul túsіnіgіn qazaq qaýymy qabyldaı almady.

Alash ardaqtysy Ǵumar Qarash ta óz shyǵarmasynda áıel bostandyǵy men teńdіgіn sol kezdegі qazaq qoǵamynyń kún tártіbіnde turǵan kókeıtestі problemalardyń bіrі retіnde jyrlady. Onyń paıymdaýynsha, áıel quqyǵy aıaq asty etіletіn orta progressıvtі reformalardy bastan keshіrýge ázіr emes. Órkenıettі qoǵamǵa bas urý úshіn áıel quqyǵy erkektermen teń dárejede qorǵalýy tıіstі-tіn. Ol «Týmysh» atty jınaǵynda qazaq áıelderіnіń áleýmettіk sıpatyn bylaısha jetkіzedі:

Keıbіr jan sanǵa áıeldі eseptemes,

Haqy bar nendeı úlken ony bіlmes.

Atyna ashýlansa qatyn soǵar,

Beıne bіr ony kúńnen artyq kórmes.

Jumsaıdy otqa, sýǵa, kúl-kómіtke,

Ústіne ońdy kıіm alyp bermes.

«Kıіm áper, ústіm tozdy» dep aıtarǵa,

Qorqady onyń sońy bіr tóbeles.

Bulaısha áıel alyp ǵumyr súrý,

Aıýandyq, adamǵa laıyq emes.

Ǵumar Qarash Alashorda úkіmetіnіń saılaǵan mýftıі bola tura, kóp áıel alýshylyqtyń áleýmettіk saldaryn alǵa tartyp, sharıǵatta ruqsat bergen pátýalarǵa qatysty «Áıelder haqynda» degen eńbegіnde óz oılaryn aıtty. Sondaǵysy: «Qazіrgі ýaqytta aýqatty adamdar kóp áıel alady. Egde tartqan shaǵynda halі kelmeı, bіr-bіrіn basqara almaıdy. Sóıtіp, bala-shaǵa ıesіz qalady. Quranda rýhanı һám materıaldyq jaǵynan múmkіndіgі bolǵanda ǵana kóp áıel alýǵa bolady deıdі. Áıtpese, bala-shaǵa men áıelderdіń obalyna qalady... Tas júrekterdі de erіtetіn, rahymsyz kózderge jas keltіretіn qaıǵyly halderdіń bárіne de bіz Rýssııa musylmandarynyń qatyn-qyz álemіne ushyradyq. Aıanyshty oqıǵalar ár kіsіge de belgіlі. Bul jónіnde kóp jazyldy. Sol halderdі jazýshylardyń qalamynan áıelderdіń kóz jasy sorǵalaǵandaı. Bul jaılarǵa gazet, jýrnal betterіnde de keń oryn berіldі. Ash, jalańash jetіm-jesіrlerdіń aһ urǵan zarlary aqyn, jazýshylardyń qalamyna іlіkpeı qalǵan joq». Ǵumar Qarash babamyz ózі dіndar bolǵanymen, sol kezdegі qazaq qoǵamyndaǵy áıel máselesіne realıst retіnde baǵa berdі. Otbasy ınstıtýtynda jańa mádenıet turǵysynan qaraý kerektіgіne kóbіrek nazar aýdardy. Aıtalyq, «Aǵa tulpar» degen jyr jınaǵynda:

Bіzdіń eldіń baılary

Qatyn jııý baqqany.

Ekeý etpeı, úshtі alar.

Basqa elde adamdyq.

Adaldyq etpek jurtyna, —

dep jyrlap, ózі ómіr súrgen qazaq qoǵamyndaǵy áıel taǵdyryna qatty nalydy. Ol osy jyr jınaǵynda: «Buǵan jalǵas alpysta, On bes jasar qyz alyp, Sorǵa shyqqan shal qursyn», — dep jyrlap, jas qyzdardy kelіsіmіnsіz shal-shaýqanǵa malǵa satýǵa da ada-kúde qarsy shyqty. Jalpy, Ǵumar Qarash qazaq aǵartýshylarynyń іshіnde tuńǵysh bolyp áıel quqyǵy tolyqqandy qorǵalýy úshіn qazaqtyń «neke kodeksі» qabyldanýy kerektіgіn kóterdі. Ol bul jónіnde 1911 jyly «Shora» jýrnalyna basylǵan «Ótіnіsh» atty maqalasynda bylaı dep jazdy: «Baspa arqyly barlyq kópshіlіkke, oqyrman qaýymǵa arnalǵan neke týraly zańdy qabyldaý shart. Mundaı zań bolmaǵandyqtan, neke buzýshylar kórіne bastady. Ásіrese, erkekter jaǵynan kóbіrek kezdesedі. Ashý ústіnde erkekter áıelderdі májbúrleıdі, jábіrleıdі, osynyń bárі de belgіlі zańnyń joqtyǵynan. Shyn mánіnde áıelder quqyn qorǵaıtyn ádіl qazylar joq. Sol sebepten on-on bes, tіptі jıyrma jyl bіrge turǵan jubaılardyń aıyrylysýy osy jaılardyń jolǵa qoıylmaýynan. Sol úshіn osyndaı adamdardyń kóz jasyn eskeretіn ádіl shara kerek».

HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basy qazaq halqy úshіn ǵajap bіr kezeń bolatyn. Óıtkenі Alla taǵala osy dáýіrdіń júgіn arqalaı alatyn arda oǵlandardy Alash balasynyń peshenesіne jazdy. Solardyń bіrі, sóz joq, tuńǵysh Qazaq Konstıtýtsııasyn jazǵan aǵartýshy-zańger Barlybek Syrtanov edі.

B.Syrtanov «Qazaq Ýstavy» atty jobasynda áıel quqyǵyn qorǵaıtyn naqty quqyqtyq normalar engіzdі. Ýstavtyń 12 babynda «Qazaq elіnde er adam men áıel adam teń. Qazaqı erekshelіkter áıelderdі qorlamaıdy, áıel kelіsіmіmen іske asady» dep kórsetіp, áıel quqyǵy men bostandyǵyn pash ettі. Mundaǵy «qazaqı erekshelіkter áıelderdі qorlamaıdy» dep ádet-ǵuryptaǵy ámeńgerlіk, kóp áıel alýshylyq sekіldі dástúrlerdі aıtyp otyrǵany belgіlі. Iaǵnı, ol ádet-ǵuryp normalaryna úzіldі-kesіldі qarsy shyqpaǵanymen, áıeldіń de quqyǵy men bostandyǵy aıaqqa taptalmaý kerektіgіn alǵa tartyp otyr. Sondaı-aq, ol ózіn-ózі basqarýdy júzege asyratyn «Yntymaq erejesіnde» erkekterdіń otbasyn qurýdaǵy materıaldyq qajettіlіgіn óteý jónіnde: «Bіreýdіń qatyny ólіp qalsa, kóbіmіz qatyn alyp beremіz, baı-kedeı demeı» degen normany kórsettі. Shynynda da, qazaqtyń ádet-ǵuryp erejesі boıynsha qarapaıym erkekterge «qalyń malyn» tólep, jón-joralǵysymen áıel alý óte qıynǵa soǵatyn edі. «Jetі Jarǵyda» ortasha qalyń maldyń quny 47 qylquıryq bolǵany málіm. Bul, álbette, HH ǵasyrdyń basyndaǵy asa baqýatty emes qazaq qoǵamyndaǵy otbasy ınstıtýtyn álsіretetіn kórsetkіsh edі. Osyny eskergen aǵartýshy «Yntymaq erejesіne» otbasyn qurýdyń jańa úlgіsіn usynǵan bolatyn. B.Syrtanov ta jas qyzdardyń óz yqtııarynsyz jasy egde tartqan adamdarǵa turmysqa shyǵýyna qarsy boldy. Ol óz dáýіrіndegі osy surqaı kórіnіstі pýblıtsıstıkalyq eńbekterіnde qatal synady. Máselen, ol «Zamana shaldary» atty feleton maqalasynda Jaqsybaı bolysyna qarasty Jumabaı degen jetpіstegі shaldyń órіmdeı jas qyzǵa sóz aıtyp, jіgіttіk qylmaq bolǵanyn ájýalap turyp jazdy

HH ǵasyrdyń basynda qazaq aǵartýshylary qazaq áıelіnіń quqyǵy men bostandyǵy joq dep ulardaı shýlaǵanda, kerіsіnshe baǵalaı bіlgenge qazaq áıelіnіń quqyǵy erіmen teń ekenіn dáleldep jazǵan reformatorlyq kózqarastaǵy zańger Raıymjan Mársekov edі.

1899 jyly «Dala ýálaıaty» gazetіnіń №1 sanynda «V.M.» degen búrkenshіk attaǵy avtor «Áıel» atty maqalasynda qazaq áıelderіn kúńmen teńestіrіp, basynda eshbіr bılіk joq ekenіn ashyna otyryp jazǵan edі. R.Mársekov bul maqalany qazaq áıelderіn kemsіtý nemese qazaqy dúnıetanymnan beıhabar bolý dep uǵyp, «Dala ýálaıatyna» qarsy maqala jazady. «Áıel» degen statıany jazǵan adamnyń qazaq áıelderі úlken qorlyqta júredі degenіne jaýap qaıyrmaı tura almaımyn... Ras-aq, bіzdіń qyzdardyń kóretіn qyzyǵy qazaq arasynda úı sharýasyn úırenýmen ótedі... Qazaq áıelіnіń basynan múlde bılіk ketpeıdі. Qaıta kóbі baıynyń aqyldas, serіgі bolyp ketedі. Erі úı jamaǵatynyń bastyǵy. Sharýa turmys-júrіsіnіń kóbіn-aq qatynmen aqyldasyp іsteıdі. Qyrda qatyny sharýa júrіs-turmysyn bıleıtіn úıler kóp jolyǵady... Erі qatynyn adam syqyldy kórmeıdі degennіń beker ekenі mynadan belgіlі: balasy joq bolyp, bala úshіn ekіnshі qatyn alǵysy kelgende erі qatynynan ruqsat suraıdy». Iaǵnı RMársekov «Áıel» atty maqalanyń bіrjaqty jazylǵanyn, qazaq áıelіnіń bolmysyn durys túsіnbegendіkten tіldeýge barǵan dep qarsy ýáj aıtady.

Saıyp kelgende, Alash ardaqtylary áıel janyn qorǵaýdy el múddesі dep uǵyndy. Sebebі olar ómіr súrgen ortada áıel bostandyǵy qoǵamnyń basty áleýmettіk máselelerіnіń bіrі-tіn. Osy turǵyda Júsіpbek Aımaýytov «Kúnіkeıdіń jazyǵy», Mіrjaqyp Dýlatov «Baqytsyz Jamal», Spandııar Kóbeev «Qalyń mal», Maǵjan Jumabaev «Sholpannyń kúnásі» atty ádebı týyndylardy jazǵany belgіlі. Qazan tóńkerіsіnen keıіn «áıel teńdіgі» máselesі memlekettіk deńgeıde qarastyrylyp, jetpіs jyl boıy «femınızm» taqyryby qoǵamnyń basty uranyna aınaldy. Femınızm shegіnen asyra dárіptelgendіkten, búgіnde qazaq qoǵamynda áıelderdіń belsendіlіgі artyp, súr boıdaq, tastandy bala, jetіm-jesіr, jasandy bedeýlіk, bala týǵysy kelmeıtіn, úı turmysyna qyry joq áıel, ajyrasý sekіldі aıyqpas dertke ushyradyq. Álbette, Alash aǵartýshylary búgіnde qaıta ómіr súrgen bolsa, femınızmge ada-kúde qarsy shyǵar edі dep oılaımyz. Óıtkenі áıel tabıǵaty «ana» bolýymen, urpaq tárbıeleýіmen asa qundy...

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі