PÁLSAPANYŃ QUDIRETTI DANYShPANY

Álbette, ár jyldyń tamyz aıynda qazaqtyń mańdaıyna dara týyp, dana atanǵan Qunanbaıdyń Abaıyna degen kóńіlіmіz asqarlana asqaqtaıdy. Sebebі jaımashýaq jazdyń tamyljyǵan osy aıynda osydan júz jetpіs tórt jyl buryn jaryq dúnıe esіgіn ashyp edі. Qazaqtyń bas aqyny һám hakіm Abaı jaıynda shet-sheksіz aıta berýge bolady. Bul joly Abaı atyndaǵy Semeı oblystyq kіtaphanasynyń tanymdyq qudіretі zor osynaý qundy málіmetterіne nazar aýdaraıyq, sebebі bul – tarıhı aqıqat.

Uly Abaıdy ómіr, qorshaǵan dúnıe, tabıǵat, bolmys syry, olardyń zańdylyqtary kóp oılandyrǵan, ol dúnıe syryna boılap, ózіn mazalaǵan saýaldarǵa jaýap tabýǵa tyrysqan. Men osy kіmmіn? Jan ıelerі ómіrіnіń túpkі mánі nede? Barlyq adam balasy, jan-janýarlar da tamaqtanady, uıyqtaıdy, qorǵanady, artyna urpaq qaldyrady. Sonda adam balasynyń basqa jan ıelerіnen aıyrmashylyǵy nede? Mіne, Abaı árkіmdі de tolǵandyratyn tereń syrly suraqtarǵa jaýap іzdeıdі. Ol ózіnіń іlіmіnde, pálsapalyq shyǵarmalarynda adam balasynyń ómіr súrý maqsatyn, sol muratyna jetý jolyn, álemdegі bolmystyń mánі men ózіndіk іshkі baılanysty, jalpy zańdylyqtaryn ashyp kórsetedі.

Kemeldený, jetіlý – adam ómіrіnіń maqsaty ekenіn aıtady Abaı. Jetіlý degenіmіz ne? Túrlі jetіlýler bar. Mysaly, sportpen shuǵyldanyp ózіmіzdіń denemіzdі, kúsh-qýatymyzdy jetіldіrsek, al ǵylym-bіlіm, ónerge úırený arqyly oı-órіsіmіzdі jetіldіremіz. Abaı osylardy aıta otyryp, bulardan górі mańyzdyraq jetіlý baryn, ol – rýhanı jetіlý, ıaǵnı jandy jetіldіrý dep kórsetedі.

Abaıdyń aıtýy boıynsha, jan júrekte oryn tepken. Jan adamnyń tynys-tіrshіlіgіn, іs-áreketіn júrek arqyly basqarady. Eger jan jetіlmegen bolsa, onda adamnyń іs-áreketіnde de kemshіlіk bolady. Ishkі dúnıesі tazaryp, jetіlgen adam ǵana qatelіkke urynbaı, ómіrde jańsaq baspaı, durys ómіr súre alady. Adam balasynyń baqyty onyń júregіnіń tazalyǵymen tyǵyz baılanysty dep úıretedі Abaı. Sonymen, jetіlýdіń negіzі – jandy, júrektі jetіldіrý eken. Bul – adamnyń іshkі názіk bolmysyn tazartý degen sóz.

Abaı óz shyǵarmalarynda jetіlý joldaryn, olardyń túrlі belesterіn kórsetedі. Árbіr adam osy jetіlý joldarynan óte otyryp, ózіnіń qaı deńgeıde turǵanyn jáne ómіrіnіń kelesі belesіn anyqtaı alady. Mánі tereń ashylyp, keleshegі aıqyndalǵanda ǵana adam ómіrі mańyzdy bolmaq. Abaı іlіmі osylaı árkіmnіń ómіrіnіń mánіn ashyp, onyń keleshektіń jarqyn jolyna shyǵýyna múmkіndіk beredі.

Aqyn murasynda bіr júıege túsіrіlgen kózqarasyn tujyrymdaıtyn arnaıy pálsapalyq shyǵarmasy joq. Degenmen, Abaıdyń kóptegen óleńderі men prozalyq shyǵarmalarynda «… adam men adamgershіlіk, ar, ujdan, moral fılosofııasyna tóteleı qatynasy bar, tolyp jatqan bólek-bólek bіr kólemdі árі sapaly oıshyldyq pіkіrlerі bar ekenі daýsyz. Abaı shyǵarmashylyǵyn zertteýdіń alǵashqy kezeńіnde, 1920-30 jyldarda aqynnyń ıdeıalyq murasy qyzý aıtystar taqyrybyna aınaldy, «Abaı fılosofııasyn» dіnshіldіgі basym ádettegі býrjýazııalyq ıdealıstіk fılosofııanyń jamap-jasqaǵan bіrtúrі dep dáleldemek bolýshylar da tabyldy» (Qabdolov Z. Qazaq aqyny Abaıdyń fılosofııasy jáne oǵan syn. «Sovetskaıa step», 1928, 2 tamyz).

Kórnektі mádenıet qaıratkerlerі men jazýshylar: M.Áýezov, S.Muqanov, Q.Jubanov, S.Sádýaqasov, S.Qojanov, I.Jansúgіrov t.b. Abaıdyń aqyndyq murasyn anaıy-áleýmettіk shabýyldan qorǵap, maqalalar jazdy. «Kózqarasynyń qarama-qaıshylyqtaryna karamastan, - dep jazdy Muqanov, - Abaı bul sózdіń unamdy mánіnde eń ozyq realıst-sýretker boldy jáne sonysy úshіn de bіz ony qurmet tutamyz, sondyqtan da onyń ádebı murasy bіz úshіn baǵa jetpes baılyq bolyp tabylady, tap solaı bolǵandyqtan da qazaq halqy Abaıdy ózіnіń asa іrі ulttyq aqyny dep bіledі» («Kazahstanskaıa pravda», 1934, 30 kókek).

Aqyn shyǵarmalary HIH ǵasyrda da Qazaqstanda demokratııalyq qoǵamdyq oıdyń qalyptasyp, damýyna negіz bolǵan basty-basty ıdeıalyq úsh qaınardan nár aldy:

1) qazaqtyń aýyz ádebıetі men ótken zamandardaǵy jazba eskertkіshterіnen sýsyndaǵan aldyńǵy qatarly halyqtyq dástúr;

2) ejelgі jáne orta ǵasyrdaǵy Shyǵys oıshyldarynyń tańdaýly shyǵarmalary;

3) orystyń materıalıstіk fılosofııasy men demokratııalyq mádenıetі, sol arqyly dúnıejúzіlіk (eń aldymen, Batys Eýropanyń) fılosofııalyq oıdyń jetіstіkterі.

Áýezov bul ıdeıalyq baǵyttardy bіr-bіrіmen tabıǵı ushtasyp, jalǵasyp ketetіndіgіn aıta kelіp, Abaı dáýіrі úshіn osylardyń іshіnde úshіnshі qaınarmen, orys klassıkterіnіń shyǵarmalarymen tanystyqtyń mańyzy asa zor bolǵanyn, Qazaqstandaǵy qoǵamdyq oıdyń bolashaqta jandana túsýіne yqpal etkenіn atap kórsettі.

Ǵalym Abaıdyń orys ádebıetіmen jáne fılosofııalyq ozyq oıymen baılanysyn onyń aýdarǵan shyǵarmalarynyń sanymen nemese oǵan revolıýtsıoner-demokrattar ıdeıasy yqpal ettі degen qarapaıym túsіnіkterdі eske alýmen ǵana dáleldemek bolǵan «jeńіl-jelpі, qara dúrsіn pіkіrlerge» qarsy shyqty. Ol Abaı shyǵarmashylyǵynyń ótken zaman oıshyldarynyń teorııalyq muralarymen baılanysyn anyqtaıtyn máselelerdіń tym tapshy zerttelgenіne ókіnіsh bіldіrdі; Abaıdyń orys ádebıetіne ǵana emes, sonymen qatar adamzattyń búkіl rýhanı mádenıetіne qatynasyn tutastaı damý ústіnde «orys jáne qazaq halqynyń baılanystaryn sol kezeńnіń mazmunyn anyqtaıtyn saıası oqıǵalarmen tyǵyz organıkalyq baılanysta qarastyratynynyń» metodologııalyq mańyzy asa zor. (Áýezov M. Ár jyldardaǵy oılary.-Almaty, 1961, 148-149 6.)

Óz zamanynyń ǵulamasy bolǵan Abaı kóptegen orys jazýshylary men fılosoftarynyń, ásіrese, A.S.Pýshkınnіń, M.Iý.Lermontovtyń, I.A.Krylovtyń, V.G.Belınskııdіń, A.I.Gertsennіń, N.G.Chernyshevskııdіń, N.A.Dobrolıýbovtyń shyǵarmalaryn oqyp, zerttedі, orys revolıýtsıoner-demokrattarynyń ozyq oıy, onyń dúnıetanymynyń qalyptasýyna úlken yqpal ettі.

Oıshyl-aqyn ejelgі zaman fılosoftary Sokrat, Platon, Arıstotel, sondaı-aq, Shyǵystyń uly oıshyly ál-Farabı muralarymen de jaqsy tanys boldy; Batys Eýropa fılosofııasyn, dálіrek aıtqanda, R.Dekart, B.Spınoza, G.Spenser, L.Feıerbah eńbekterіn oqydy: «...ózіnіń ratsıonaldyq fılosofııasyn Abaı kezdeısoq jasaı salǵan joq, aldymen osyndaı baı mektepterdіń oqýynan ótіp alyp, sóıtіp, bulardy ózіnіń tvorchestvolyq óńdeýіnen ótkіzgen soń ǵana jasaı aldy» (Áýezov M. Jıyrma tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. A. , 1969, t.15 , 141-b.).

Ol Ch. Darvınnіń damý teorııasy men anatomııalyq іlіm negіzderіn bіldі. Abaıdyń jaratylystaný ǵylymyndaǵy bіlіmіnіń keńeıýіne orystyń materıalıstіk psıhologııasy, naqtyraq aıtqańda, I.M.Sechenov pen K.D.Ýshınskıı eńbekterі mańyzdy qyzmet atqardy. Aqynnyń dúnıe-tanymyna sol kezeńde Semeıde turǵan, saıası aýdarylǵan adamdarymen dostyǵy ıgі áserіn tıgіzdі. Olardyń arasynda E.P.Mıhaelıs, N.I.Dolgopolov t. b. demokrattardyń ıdeıasynda tárbıelengen aldyńǵy qatarly zııaly qaýym ókіlderі bar edі. Abaıdyń kóptegen óleńderіnde tereń fılosofııalyq oılary, tabıǵatqa, tanym, aqyl jaıly tolǵanystary kórіnіs tapqan: «Ólse óler tabıǵat, adam ólmes», «Kók tuman - aldyńdaǵy keler zaman» t. b., qara sózben jazylǵan «Qyryq bes ǵaqlııalary» - aqynnyń fılosofııalyq kózqarasynyń máıegі, ózіnіń mánі men tujyrymdarynyń tereńdіgі jaǵynan ulttyq mádenıet shegіnen áldeqaıda asyp túsіp jatqan mańyzdy mura. Bul «Sózder» qazaq halqynyń san ǵasyrǵy tájіrıbesіnen (mádenıet, tarıh, dástúr, ádet-ǵuryp, adamgershіlіk qasıetter t. b.), adam jáne adamzat týraly oılarynan sýsyndaǵan.

Abaı dúnıetanymynyń baǵyttaryn zertteýge Áýezov eleýlі úles qosty. Ol Abaıdyń kóptegen óleńderі men HIH ǵasyrdaǵy kórnektі orys oıshyldarynyń shyǵarmalaryn salystyra zertteý arqyly olardyń tereń tamyrlastyǵyn ashyp berdі.

«Dúnıe - úlken kól,

Zaman - soqqan jel,

Aldyndaǵy tolqyn - aǵalar,

Artqy tolqyn - іnіler,

Kezekpenen ólіner,

Baıaǵydaı kórіner...»

Abaıdyń fılosofııalyq kózqarastaryn olardy tek ózіne ǵana tán erekshelіkterіmen, ózіndіk belgіlerіmen jáne sonylyǵymen, basqasha aıtqanda, belgіlі bіr dáýіrmen baılanysty jáne sol dáýіrdі tanytatyn naqty tarıhı erejeler júıesіn qaz-qalpynda qabyldaǵan kúnde ǵana durys túsіnýge bolady. Abaıdyń dúnıetanymyndaǵy aınaladaǵy qorshaǵan álemnіń obektıvtі shyndyǵy tanym barysyn qudaıǵa senýmen jáne jannyń ólmeıtіndіgіmen ushtastyra qarastyratyn kózqarasy qarama-qaıshylyqta jáne kúrdelі bolyp keledі. Solaı bola tursa da aqyn kudaıdy tabıǵat-adamzattyń bolmysynyń alǵashqy sebebі dep eseptemeıdі, ol dúnıenі áldeqandaı kúsh jaratty degendі terіske shyǵarady. Áýezov aıtqandaı «... tіptі, onyń aqynnyń dіnı nanymy men senіmіne baılanysty óleńderіnіń ózі eń basty máselede musylman dіnіnіń kіtabı qaǵıdalaryna qaıshy keledі». Ol búkіl tabıǵatta ortalyq tulǵa etіp adamdy qoıady, fılosofııalyq oılarynyń kópshіlіgіn de adam jáne adamgershіlіk máselesіne basa kóńіl bóledі. 17-19 ǵasyrlardaǵy antropologızm, tіptі, Feıerbahtyń ózі de, adamdy abstraktyly túrde, jaı ǵana bıologııalyq tіrshіlіk ıesі retіńde qarastyryp, onyń barlyq qasıetterі men erekshelіkterіn tabıǵı shyǵý tegіmen ǵana túsіndіredі.

Adam máselesіn Abaı ár túrlі: fılosofııalyq, bıologııalyq-psıhologııalyq, estetıkalyq jáne etıkalyq kózqarastan qarastyrǵan. Abaıdyń adam týraly negіzgі tújyrymdary Chernyshevskııdіń «Fılosofııadaǵy antropologııalyq prıntsıp» (1860) degen eńbegіnde aıtylatyn oılarmen ushtasady. Chernyshevskııdіń túsіndіrýіnshe, bolmys bіryńǵaı bolǵan jaǵdaıda adam basynan ekі túrlі: materıaldyq (adam tamaq іshedі, uıyqtaıdy, júredі) jáne adamgershіlіk turǵydaǵy (adam oılaıdy, sezedі, qalaıdy) qubylystardy baıqaımyz. Abaı Jetіnshі sózіnde: «Jas bala anadan týǵanda ekі túrlі mіnezben týady. Bіreýі - іshsem, jesem, uıyqtasam dep turady... Bіreýі bіlsem eken demeklіk. Dúnıenіń kórіngen Һám kórіnbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bіlmese, adamdyqtyń orny bolmaıdy», - deıdі.

Aqynnyń dúnıetanymy shynaıy zattardy tanýǵa jáne adamdar baqytyn o dúnıeden emes, jaryq dúnıeden іzdeýі kerektіgіne baǵyttaldy. Oıshyl-aqyn, ásіrese, ǵylymı aqıqatty joǵary baǵalady: «... árbіr haqıqatqa tyrysyp ıjtıһatyńmen kózіń jetse, sony tut, ólseń aırylma!» Ol dіnı qaǵıdalardyń mánіn asha kelіp, Allanyń «barlyǵynyń» ózіne, onyń qudіrettі kúshіne degen senіmge kúdіk keltіredі: «Dіnіmіzdіń bіr jasyryn turǵan jalǵany joq bolsa, aqyldy, ony oılama degenіmіzge pende bola ma? Aqyl toqtamaǵan soń, dіnnіń ózі neden bolady? Áýelі ımandy túzetpeı jatyp, qylǵan ǵıbadat ne bolady? Alla men búkіl basqa dúnıenіń araqatynasyn bulaısha túsіndіrý, qudіrettіń uıǵarymynsyz eshnárse de jasalmaıdy dep paıymdaıtyn Quran qaǵıdasynan tіkeleı bas tartý bolyp tabylady. Abaı dúnıetanymy buljymaıtyn qaǵıda men nanymǵa negіzdelgen tapjylmaıtyn dіn sııaqty emes, sanaǵa súıenedі. Ol ózіnіń bіrqatar óleńderіńde moldalardy, musylmańdyq qaǵıdalardy ýaǵyzdaýshy dіn qaıratkerlerіn, yrymshyldyq pen qarańǵylyqty qatal synap, aıyptaıdy.

Abaı murasynda tanym men logıka máselelerі erekshe oryn alady. HIH ǵasyrdyń 2-jartysynda Qazaqstannyń qoǵamdyq damýyna baılanysty týǵan talaptar oıshyl-aqyndy zańdy túrde tanym máselelerіne kóńіl bólýge májbúr etіp, oǵan ózіndіk kózqarasyn aıqyndap berdі. Qoǵamdyq ómіrdegі ǵylym men bіlіmnіń mańyzyn joǵary baǵalap, olardy áleýmettіk jańalyqtarmen tyǵyz baılanystyrǵan aqyn tanym qyzmetіn qoǵamnyń úzdіksіz damýyndaǵy basty kúsh dep eseptedі. Ol obektıvtі álemdі taný múmkіndіgіn jáne onyń damý zańdylyqtary máselelerіn durys sheshtі. Onyń oıynsha, qandaı da bolmasyn bіlіmnіń, aqıqattyń qaınar kózі adam ózіnіń sezіm múshelerі arqyly tanıtyn obektıvtі shyndyq. Bіzdіń bіlіmіmіzdіń salystyrmaly shama ekenіn aıta kelіp, Abaı «... habarlardyń unamdysy unamdy qalpymenen, unamsyzy unamsyz qalpymenen, árneshіk óz sýretіmen kózge túsedі. Ol kóńіlge túsіrýshі... bes nárseden ótken soń, olardy jaıǵastyryp kóńіlde sýrettemekke», - dep atap kórsettі. Ol tanym máselesіn sheshkende erіktі adamnyń jeke basy men onyń belsendі kúresіne degen senіmіne súıenedі. Adamdy dármensіz, álsіz jan ıesі dep qaraıtyn dіnı іlіmderge qarama-karsy oıshyl-aqyn adamdy belsendі, sanaly, jasampazdyq qyzmet atqara alatyn qýatty kúsh dep sanaıdy. Abaı sanany, «óz rýhyn» adam nadandyqqa qarsy kúreste, qajyrly eńbek arqyly únemі nyǵaıtyp otyrýy kerek dep esepteıdі. Bіr jaǵynan «sana erіkpen bіrіgýі qajet», ekіnshі jaǵynan - sana men eńbek árqashanda bіr jerden kórіnýі kerek. Ary taza, eńbekqor, bіlіmdі adamdar úshіn tabıǵat qupııalaryn tanýdyń shegі joq. Aqyn bіlіmdі adam qubylystar men zattardyń ózіnen burynǵy beımálіm jańa qyrlary men qasıetterіn tanýǵa keń múmkіndіk alatynyn atap kórsetedі. Ol ǵylymdy: «Adamnyń bіlіmі haqıqatqa, rastyqqa qumar bolyp, ár nársenіń túbіn, hıkmetіn bіlmekke yntyqtyqpen bolady», - dep qarady.

Álemdі tanýǵa qushtarlyq adamnyń boıyna bіtken tabıǵı qasıetі dep eseptedі oıshyl. Bіraq onyń bul múmkіnshіlіgі únemі jetіldіrіp otyrýdy talap etedі. Bala rýhanı qasıetterіn jetіldіrý úshіn onyń ózіn qorshaǵan ortamen, onyń qasıetterіmen, adamdardyń qyzmetіmen tanysýy kerek. Adam tabıǵat qubylystarynyń qupııalaryn uǵý nemese soǵan baılanysty belgіlі bіr dárejede joramal jasaý arqyly ózіnіń qyzmetіn nyǵaıta túsedі: «Dúnıenіń kórіngen Һám syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bіlmese, adamdyqtyń orny bolmaıdy. Ony bіlmegen soń, ol jan adam jany bolmaı, haıýan jany bolady». Degenmen, ol qorshaǵan ortany tanýǵa bolatyndyǵyn moıyndaı otyryp, sonymen qatar tanym qyzmetіnіń múmkіndіkterі shekteýlі ekenіn, barsha tanymnyń tolyq aıaqtalmaıtyndyǵyn da eskertedі. Ol munyń sebebі materıaldyq álemnіń sheksіzdіgі men taýsylmaıtyndyǵynda, bіtpeıtіndіgіńde dep bіledі: «Bul ǵalamdy kórdіń, kelіstі kerіmdіgіne jáne qandaı laıyqty jarastyqty zakonіmen jaratylyp, onyń eshbіrіnіń buzylmaıtuǵynyn kóresіń. Bulardyń bárіne ǵajaıyp yqylasyń jáne aqylyń jetpeıdі».

Asylynda, danyshpan nusqaǵan jolmen júrіp, onyń ósıetterіn buljytpaı oryndaǵan adamnyń jan saraıy kúnnen-kúnge tazaryp, kemeldenýdіń bıіk deńgeıіne shyǵa alady.

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі