ІІ КІТАП / ЕҢІСТЕ

1

Көктемнің шапағаты соншалық, табиғат күрт жаңара түсті. Абай кітап оқудан еш шаршамаған. Ол орыс тілін жетік меңгергендей Пушкиннің «Дубровский» деген әңгімесін оқып жатты. Абай бұл жылы Ділдәні Жидебайда қалдырып, өзі жеке қыстауға Ербол, Әйгерім, кішкене молда және Ділдәдан туған балалары Ақылбай, Әбіш, Күлбадан, Мағаштармен   көшіп,   қора   салып   жатты.   Бұлардың   жаңа   қонысы «Ақшоқы» деп аталады. Көп мезгіл өтпей Ақшоқыға Оспан мен Дархан асыға келіп түседі. Олар қаралы хабар алып келіпті. Тәкежан мен Қаражаннан туған Құнанбайдың сүйікті немересі 12 жасар Мақұлбай науқастанып, кеше қайтыс болыпты. Қаралы көштің жылаумен жүргенін айтады. Оспандарға Абай мен кішкене молда қосылып, қаралы көшке бет алады. Ішке кірсе, бәрі жылау үстінде. Өткен жылы қыста Құнанбай төрт жыл сапар шеккен қажылықтан келген болатын. Ол да іште отыр екен. Құнанбай өзі келгелі ел ісіне араласуды қойған. Бес уақыт намазын оқып, өзімен-өзі жүреді. Абай мен Оспан біраз отырып, тысқа шығады. Аттарына мініп жүре бергенде арттарынан қаршыға ұстаған Шәке келіп қалады. Сосын үшеуі өзен жағасына, саятшылыққа бет алады. Бірінші салымда-ақ көк құс екі қазды алып үлгереді. Шәке қаздарды екі ағасының қоржындарына салып қояды (Шәке деп отырғанымыз Абайдың үлкен ағасы Құдайбердінің ұлы Шәкәрім болатын). Бұл кез өте оңтайлы кез болып, талай түрлі құстар қоржындарға түсе береді. Осы сәтте алыстан Ақылбай шауып келеді. Жәй сәлемдесіп: «Алынған құстарды Әни апам берсін деп жатыр», - дейді (Әни апасы - Нұрғаным). Ақылбай Абайды әкесі деп танымайтын. Абай да сондай. Содан Ақылбай Нұрғаным мен Құнанбайдың ұлындай болып кеткен. Ақылбайлар енді құстарды алмақшы бола бергенде Оспан құстарды бергізбей қайтарады. Ақылбай ренжігендей болады. Ал Шәке құс салуын жалғастыра береді. Сонда Оспан ішіндегі дертін Абайға айтады. Нұрғанымның үйінде үш күннен бері Базаралы қонақ болып жүрген екен. Құнанбайдың ақ төсегін арамдатып жатыр дейді. Абай жағдайды есітіп, дірілдеп, ызаланып, намыстанып Оспанға жекіп тастайды. Абай атын шаптырып, Ақшоқыға қас түсе қайтады. Үйіне түскен сәтте Біржан айтып кеткен «Қаракөз» әнін Әйгерім айтып жатқан екен. Абай соны бұзбауға бел буып, тыста тұрып ән тыңдайды. Сол түні Абай Мақұлбайға арнап қаралы жоқтау «Қаракөз» сөзін жазып, Әйгерімге ұсынады. Таңертең екеуі де Тәкежандікіне барып, Әйгерім қаралы әнін (жоқтауын) айтады. Содан кейін Әйгерім Ақшоқыға қайтпай, Мақұлбайдың қырқы өткенше сол жерде жоқтайды.

2

Ел ішінде Оспанның қаталдығы үдей түседі. Нұрғанымға су алдырмай қояды. Оспан құдықтарға екі-екі адамнан күзетке қойып, өзі үнемі қадағалаумен болады. Нұрғаным оған жауап ретінде үйдің ішінен құдық қаздырады. Іштей қайсарлық пен тәкаппарлық өрши түскен кез болатын. Биылғы жылғы мол жайылым Ералы деген жерде екен.

Тобықты, Бөкенші, Жігітек, Көтібақ елдерінің бәрі сол мекенге жақынынан қоныстанған. Сол Ералыда болыстық сайлау жүргізілетін болып, оған Абайды арнайы шақыртады. Абай жолда көп ауылдардың қысылғанын байқайды. Жоқшылық пен жамандық ел ішін кеулегендей. Қайда-қарасаң ашық-шашық керегелер көрінеді. Ұлыққа деп үйлердің бәрін бұзып алып кетіпті. Бүгінде ел ақсақалдарына айналған Асылбек, Жиренше, Оразбай мен Дәркембайлар ызаға булығып, бар жағдайды Абайға түсіндіреді. Оған қоса Тәкежанды болыстықтан түсірудің бір себебі Оралбай екен. Ол Керімбаладан айырылғанынан кейін, қасына біраз жігіт жинап, қаруланып алып ел бүлдіріп жүр екен. Тәкежан Оралбайды ұстай алмай, орнына Базаралыны тұтқынға алыпты. Абай қиналған қауымды түгел жинап, ояз Кошкинге жол тартады. Абай тура Базаралыға дүре соқтырып жатқан кезге тап болады. «Тоқтат», - деп елді шулатып, үйлерді айнала қоршап жиналған жұрт дүрсілдете түседі. Бұған ояз ештеңе де айта алмай, өшеді. Сосын ашуға мінген халық ұлық үшін тігілген үйлердің бәрін бұзып, алып кетеді. Ашық жапан түзде ояз бірнеше адамдарымен қалып, масқара болады. Сосын көп өтпей, Семейге қайтып кетеді.

3

Он шақты күннен бері Абай Семейде Каталашкада (түрмеге дейінгі жазалау орны) отыр. Кошкин барып Абай үстінен үлкен акт жазған болатын. Абайдың Семейдегі досы Андреев күн ара келіп, түрлі кітаптар тастап кетіп жүреді. Кітап оқумен Абайдың талай күндері зымырап кете жатады. Ербол ауылдан қымыз, ет-тамағын әкеліп, хабар алып тұрады. Көп өтпей Абайдың ісін сот емес, әмір қарастыратын болып шешіледі. Іс қаралғанда ояз Кошкиннің өтірігі шығып, ұятқа қалады. Бірақ сонда да Абайды алты айға жазады. Абайдың қайын атасы Тінібектің досы Әлдекеновтың қызы Салтанат алты айға мың сом залог төлеп, Абайды шығарып алады. Ол кезде Абай әлі Салтанатты танымайтын да. Кейін танысып, ол жайлы есіткен сайын ұялып, қызаратын. Абайдың ісі қозғалған кезде адвокат ретінде қатысқан Андреевтің жақын досы Михаилов деген кісі болатын. Абай бұрын бұл кісімен Гоголь кітапханасында танысқан еді. Бұл екеуі кітапқа деген құмарлығымен бір- біріне сәйкестене түскен. Михаилов Евгений Петрович Абайға әлі ашылмаған ғылымдар мен әлемнің талай қызықтарын айтудан жалықпайды. Содан кейін олар жиі кездесетін, көп әңгімелесетін болды. Абайдың тағы Лосовский деген танысы бар еді. Ералыда ояз Кошкинмен болған тартыстың куәгері болған. Сосын Абайдың ісінде шындықты айтып, Абайдың куәгері болған да осы Лосовский. Кошкин Семейден Өскемен уезіне ояз болып сайланады. Ал Семейге Лосовский тағайындалады. Лосовский бітпей қалған сайлауды аяқтауға бет алады.

Андреев пен Михаилов кеңесімен Абайды Лосовский қасына қосып алады. Бұлар бір айша ел аралап, Шыңғысқа Тоғжанның ағасы Асылбекті болыстыққа Абай кеңесімен сайлайды. Қоңыркөкшеге Шымырбай дегенді, Қызылмолаға болыстыққа Ысқақ деген кісіні тағайындайды.