Келтірілген сөздер (мысалдар) ақынның 1957 жылғы шыққан екі томдығында қай түрде жазылса, сол қалпы, негізінен, сақталынып жазылды.

АҒЫН. Қарқын, пәрмен, екпін. Сөйлесе кетсе бір жерде Ағыны күшті аңқылдап. Оязға кірсе, өзгеден Мерейі үстем жарқылдап (І,81). Ағын судай екпіндеу – лепіру, жалындау. Ағын судай екпіндеп, Лайы жоқ суатым. Ауру да емес, сау да емес, Құрыды әл-қуатым (І,20).

АДАЛ. Арамдығы жоқ, таза. Адал бол, - бай тап, Адам бол, - мал тап, Қуансаң, қуан сол кезде (І,89). Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қол өнерлі – қазақтың әулиесі сол (ІІ,188). Адамзат тірлікті дәулет білмек, Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек. Екеуінің бірі жоқ, ауыл кезіп, не қорлық құр қылжаңмен күн өткізбек? (І,26).

АДАЛДЫҚ. 1) Арамдығы жоқтық, таза ниеттілік. Қолдан келе бере ме жұрт меңгермек, Адалдық, арамдықты кім теңгермек? (І,27). Адалдық, ақыл жасынан Қозғапты, тыныштық бермепті. Мал түгіл жанға мырза еді, Әр қиынға сермепті (І,179). Көңілдері көкете көздері аспанда, адалдық, арамдық ақыл, ғылым – еш нәрсе малдан қымбат демейді (ІІ,165). 2) Әділдік, турашылдық. Адалдық үшін алысып, Жегішке ақы төлетті.бас шайқаймын дегеннің Басына салды әлекті (І,194).

АДАМ. Кісі, жан. Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес. «Мені» мен «менікінің» айырылғанын «Өлді», - деп ат қойыпты өңкей білмес (І,178). Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ, Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ (І,234). Естіп, көріп, ұстап, татып көрсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады (ІІ,175). Адам екі аяғына басып, тік өсіп, дүниені тегіс көрмекке, тегіс тексермекке лайықты (ІІ,183). Адам аулау – ақын бұл жерде біреуді алдап-арбап қолға түсіруді бейнелеп отыр. Дүниеде надан бір ессіз адам болып шығады да, харекетке лайықты жоқ болған соң, адам аулауға, адам алдауға салынады (ІІ,206). Бас құрасып, Мал сұрасып, Бермегенмен кетісер. Адам аулап, Сыпыра саулап, Байды жаулап жетісер (І,154). Адам баласы – адамзат, жалпы кісі. Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. сонан қашпақ керек (ІІ, 208). Миллион хикмет бірлән жасаған машин, фабрика адам баласының рақаты үшін жасалған (ІІ,200). Алдыңғылар артқыларға жәбір қылмасын деп, малды адам баласының өзінің қызғанышына қорғалатқан (ІІ,200). Адам болу – шын мәніндегі азамат, кісі болу. Адал бол, - бай тап, Адам бол, - мал тап, Қуансаң қуан сол кезде (І,89). Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз (І,44). Адам қылмау – ел қатарына қоспау, бөгет жасау. Адам деген даңқым бар. адам қылмас халқым бар. Өтірік пен өсекке Бәйге атындай аңқылдар (І,118). Адам сайтаны – адамшылдықтан шыққан, азғын. Тоқ тіленші – адам сайтаны. Харекетсіз – сопы монтаны (ІІ,194). Адам сауу – ақын бұл жерде біреуді олжалау, пайдалануды айтып отыр. Қулық саумақ, көз сүзіп тіленіп, адам саумақ – өнерсіз иттің ісі (ІІ,162).

АДАМДЫҚ. Адам баласының ізгі жақсы қасиеті адамгершілік. Мал, мақтан, ғиззат-құрмет адамды өзі іздеп тапса адамдықты бұзбайды һәм көрік болады (ІІ,195). Тура тілді кісіні дейміз орыс, Жиреніп жылмаңдықты демес бұрыс. Жылпылдақтан айырылып, сенісе алмай, Адамдықты жоғалтар ақыр бұл іс (І,56). Оның надандығы толық, адамдығы әбден толық емес (ІІ,176).                 

баспаға әзірлеп, жиған-терген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі