АБАЙТАНУДЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК СОЛАҚАЙЛЫҚТАР

1918 жылы ақпан айынан бастап, Семей қаласында Ж.Аймауытовтың редакторлығымен «Абай» журналы шыға бастады. Журнал ақын Абайдың атымен аталды. «абайдың» алғашқы саны «Журнал туралы» деген «Екеудің» беташар мақаласымен ашылды. Онда: «Сөз сыбырға, іс жыбырға айналды. Береке кетіп, азды, тозды. Сол кезде қалың надан, қара тұманды қақ жарып, тас жарып шыққан бұлақтай жарқ етіп Абай туды. Ақылды дана, рақымды әділ, шынға сусаған, қыңырлы жөнге, қисықты тезге салмақ болған, бұзықтықпен алысып өткен Абай еді. Қазақтың әдебиетіне жөн берген: сөздің сыртын сырлап, ішін түрлеген, өлеңнен өрнек шығарған, ақындық, сыншылдық бірдей дарыған Абай еді. Өнер тап, оқы, қарекет қыл, тәрбие ал, ынсапты, адал бол деп қақсап өткен Абай еді. Халықтың қамын же, адам баласын бауыр тұт, адамшылыққа қызмет ет деген Абай болатын, өмір жолында Абайдың айтпағаны аз. Ақыл, білім, сезім, терең ойлылығына қарағанда, Абай қазақтан шықан философ (данышпан) екендігін айта келіп... кемеңгердің атына арнап, журналымыздың атын «Абай» қойдық», - деп жазады. «Басқа жұрттың атақты білімдісінен Абай кем емес, білімдіні құрмет ете алмасақ – тоғышарлығымыз», - деп, Абайды аса жоғары бағалайды.

«Екеу» Абайдың сыр-сипатымен таныстыра түскен: «Әдебиетімізге де негіз салған – Абай, адамшылық, тәрбие, ғылым, өнеркәсіп деген сөздерді терең ойлап, тексерген де – Абай. Қазақтың тұрмысын, өмірін, мінезін айқын суреттеп, кемшілігін көрсеткен де – Абай. Солай болған соң журналды Абайға арнадық, Абайды қай жерінен болсын ұстаз қылып, бетке ұстап, жастар шәкірт болып, соңынан жүруге талаптанғандығын көрсетеді... Еңбек қылған ер қадірін білу – ел борышы. Абайды құрметтеуге бүкіл қазақ, оның ішінде көңілі жетік оқығандар борышты. Абайды бетке ұстасақ, білгішке ергіш нысанамызды көрсетеміз – бір, адамдық борышымызды атқарамыз – екі». Мақалада Абайдың өлеңдері талданылмайды, оның халыққа, әдебиетке сіңірген еңбектері санамаланып, үлгі тұтылады. Мақаланың соңы «маңдайыма ұстаған ақын Абай «қазағым» деп үмітпен шығарып отыр» деген жолдармен аяқталады.

Сол кездегі жаңадан орнап жатқан кеңес өкіметінің әдебиет жайлы ресми пікірін «Еңбекші қазақ» және «Қызыл Қазақстан» басылымдарында жарық көрген материалдардан анық көруге болады. «Қызыл Қазақстан» журналындағы әдебиеттің өткеніне қатысты 1922 жылы А.Сегізбаевтың «Халық және әдебиет» С.Мұқановтың «Қазақ әдебиеті һәм Ыбырай» сияқты мақалалары жарияланды. Бұларда әлі таптық көзқарасқа негізделген ұрда-жық солақай сындар көрінбейді. Мысалы, А.Сегізбаев қазақ әдебиетін баспасөз бетінде насихаттау мәселелерін көтеріп отырып, әдебиеттің өткені жайлы пікір білдіре кеткен: «Абайдан бұрынғы адамдар мен Абайдан соңғы ақындарды салыстырсақ, абайдан соңғы ақындардың сөз саптауы тіпті басқа түрге кірген. оған себеп - сол күшті ақындарға жол сілтеп бетін түзегендік. абайдан бұрын да ақындар болған шығар, бірақ оларда алтын сөздер, не-не қымбат бұйымдар қайда? өз Орнына жұмсалмай, көр-жерге қор қылғандықтан, нақ осы күні оларды қолға ұстап өнеге қылғандай нәрсе жоқ. Марқұм Оразовтың бір сөзі бар еді: «Б.Наушабаевтың ақындығы Абайдан кем емес. Бірақ Абай секілді Біржанға жөн сілтеуші болмаған».

Бұл жолдарды әрқилы түсінуге болады. Автор Абайға дейінгі ақындардың өлеңдері зерттелінбей келеді дегенді айтып отырған сияқты. Абайға дейінгі ақындардың өлеңдері соңғылардікінен нашар дегенді де аңғартатындай. «Наушабаевтың ақындығы абайдан кем еместі» өзі тура айта алмай, біреудің сөзі етіп беруі автордың оны қолдап отырғандығын білдіреді. Бұл жерде әдебиетке деген таптық көзқарастың суық салқыны есе бастағандай әсер етеді. (жалғасы бар)

баспаға әзірлеп, жиған-терген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі