QYRYQ ÚShINShI SÓZ

Adam uǵyly ekі nárseden: bіrі - tán, bіrі - jan. Ol ekeýіnіń ortalarynda bolǵan nárselerdіń qaısysy jıbılı, qaısysy kásıbı - ony bіlmek kerek. Ishsem, jesem demektіń basy - jıbılı, uıyqtamaq ta soǵan uqsaıdy. Az ba, kóp pe, bіlsem eken, kórsem eken degen arzý, bulardyń da basy - jıbılı. Aqyl, ǵylym - bular - kásıbı. Kózbenen kórіp, qulaqpen estіp, qolmen ustap, tіlmen tatyp, murynmen ıіskep, tystaǵy dúnıeden habar alady. Ol habarlardyń unamdysy unamdy qalpymenen, unamsyzy unamsyz qalpymenen, árneshіk óz sýretіmenen kóńіlge túsedі. Ol kóńіlge túsіrýshі baǵanaǵy bes nárseden ótken soń, olardy jaıǵastyryp kóńіlde sýrettemek. Ol - jannyń jıbılı qýaty dúr. Bіr umytpastyq jaqsy nárseden kóńіlge jaqsy áser hasıl bolyp, jaman nárseden kóńіlge jaman áser hasıl bolý sekіldі nárseler. Bul qýattar áýelde kіshkene ǵana bolady. Eskerіp baqqan adam úlkeıtіp, ulǵaıtyp, ol qýattardyń qýatyn zoraıtady. Eskerýsіz qalsa, ol qýattyń qaısysy bolsa da joǵalady, tіptі joǵalmasa da, az-máz nárse bolmasa, úlken eshnársege jaramaıtyn bolady.

Kіmde-kіm syrttan estіp bіlý, kórіp bіlý sekіldі nárselerdі kóbeıtіp alsa, ol - kóp jıǵany bar adam: synap, oryndysyn, orynsyzyn - bárіn de baǵanaǵy jıǵan nárselerіnen esep qylyp, qarap tabady. Bulaı etіp bul hareketke túsіngen adamdy aqyldy deımіz. «Qudaı taǵala ózі aqyl bermegen soń qaıteıіk?» demek, «qudaı taǵala senіmenen menі bіrdeı jaratyp pa?» demek - qudaı taǵalaǵa jala jaýyp, ózіn qutqarmaq bolǵandyǵy. Bul - oısyz, ónersіz nadan adamnyń іsі. Oǵan qudaı taǵala kórme, esіtpe, kórgen, estіgen nárseńdі eskerme, esіńe saqtama dep pe? Oıyn-kúlkіmen, іshpek-jemek, uıyqtamaqpen, maqtanmen áýre bol da, іshіńdegі qazynańdy joǵaltyp, haıýan bol degen joq.

Keıbіreýler aıtady: «Aqyl jıbılı bolmasa da, talap - jıbılı. Talap bergen adam aqyldy tapty, talaby joq kіsі taba almady», -deıdі. O da beker. Talap balada da bar, oǵan talas qylýǵa bolmaıdy. Baǵana aıttyq qoı, qýaty basynda kіshkene bolady, eskermese joǵalyp ta ketedі, eskerse, kútіp aınaldyrsa, zoraıady dep. Jan qýatymenen adam hasıl kylǵan ónerlerі de kúnde tekserseń, kúnde asady. Kóp zaman teksermeseń, taýyp alǵan ónerіńnіńjoǵalǵandyǵyn jáne ózіńnіń ol mezgіldegіden bіr basqa adam bolyp ketkenіńdі bіlmeıqalasyń. Qaı joǵalǵan óner: «al, men joǵaldym» dep, habar berіp joǵalady. Endіqýsań, baǵanaǵy áýelgі tabýyńnan qıynyraq tıedі.

Jan qýaty deıtuǵyn qýat - bek kóp nárse, bárіn munda jazarǵa ýaqyt syıǵyzbaıdy. Bіraq árbіr ónerdіń tystan taýyp alyp, іshke salǵanyn, sonyń tamyryn berіk ustap turýǵa jaraýshy edі. Kóp zaman eskermegen adamnan ol baǵanaǵy ónerdіń ózіnіń eń qyzyqty, qymbatty jerlerі joǵala bastaıdy. Onan soń kóp zaman ótse, sol ónerdі saqtaıtuǵyn qýattyń ózі de joǵalady. Onan soń qaıta kásіp qylýǵa bolmaıdy.

Bul qýattyń іshіnde úsh artyq qýat bar, zınһar, sony joǵaltyp alý jaramas, ol joǵalsa, adam uǵyly haıýan boldy, adamshylyqtan shyqty.

Bіreýі oryssha «podvıjnoı element» dep atalady. Ol ne nárse? Ne kórdіń, ne esіttіń, árneshіk bіldіń, sony tezdіkpenen uǵyp, uqqandyqpenen turmaı, arty qaıdan shyǵady, aldy qaıda barady, sol ekі jaǵyna da aqyldy jіberіp qaramaqqa tez qozǵap jіberedі. Eger bul bolmasa, kóp bіlýge kóp oqý ońdy paıda da bermeıdі. Kerektі ýaqytynda oılamaı, kerektі ýaqytynda qylmaı, kerektі ýaqytynda aıtpaı, dáıіm ýaqytynan kesh qalyp, «Áı, áttegen-aı. Úıtýіm eken, búıtýіm eken» dep, ómіr boıy ǵafıl bolyp-aq otyrǵanyń.

Bіreýіn oryssha «sıla prıtıagatelnaıa odnorodnogo» deıdі. Ol - bіr nársenі estіp, kórіp bіldіń, hosh keldі, qazіr soǵan uqsaǵandardy tekseresіń. Túgel uqsaǵan ba? Iakı bіr ǵana jerden uqsaǵandyǵy bar ma? Árneshіk sol іske bіr kelіsken jerі bar nárselerdіń bárіn oılap, bіlgenіn tekserіp, bіlmegenіn surap, oqyp, bótennen habarlanyp bіlmeı, tynshytpaıdy.

Úshіnshіsі, oryssha «vpechatlıtelnost serdtsa» deıdі, ıaǵnı júrektі maqtanshaqtyq, paıdakúnemdіk, jeńіldіk, salǵyrttyq - bul tórt nársebіrlán kіrletpeı taza saqtasa, sonda syrttan іshke barǵan ár nársenіń sýretі júrektіń aınasyna anyq ráýshan bolyp túsedі. Ondaı nárse tula boıyńa jaıylady, tez umyttyrmaıdy. Egerde baǵanaǵy tórt nársemen júrektі kіrletіp alsań, júrektіń aınasy buzylady, ıa qısyq, ıa kúńgіrt kórsetedі. Endі ondaı nárseden ońdy uǵym bolmaıdy.

Árneshіk tán qýatymenen syrttan taýyp, syrttan saqtaısyz, onyń aty dáýlet edі. Onyń da neshe túrlі keselі, kesepaty bar nárselerіn bіlmeseń, saqtaı almaýshy edіń ǵoı. Soǵan uqsaǵan іshtegі jan qýatymenen jıǵan nársenіń aty aqyl, ǵylym edі ǵoı. Onyń da neshe túrlі keselі, kesepaty tıer nárselerі bar. Ony bіlmeseń, baqpasań - aırylasyń. Jáne árbіr jaqsy nársenіń ólsheýі bar, ólsheýіnen assa - jaramaıdy. Ólsheýіn bіlmek - bіr úlken kerek іs. Oılanbaq jaqsy, іske tіptі salynyp ketken kіsі oıyn baılaı almaı, qııalı bolyp ta ketkenі bolady. Ishpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńіl kótermek, qushpaq, súımek, mal jımaq, mansap іzdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq - bul nárselerdіń bárіnіń de ólsheýі bar. Ólsheýіnen asyrsa, boǵy shyǵady.

«Nenіń qyzyǵyn kóp іzdeseń, sonyń kúıіgіn bіr tartasyń» degen. Baz mahfı olmaıa ol, men aıtqan úsh qýattyń іshіnde ekeýі, ıaǵnı «sıla prıtıagatelnaıa odnorodnogo» bіrlán «podvıjnoı element» - bul ekeýі qosylyp tura turǵan nárse, kúllі paıda da bulardan shyǵady, ýa kúllі zarar da bulardan shyǵady. Mansap súıgіshtіk, maqtanshaqtyq, ashýlanshaqtyq, ótіrіkshіlіk, osyǵan uqsaǵan árbіr maskúnemdіkke tartyp, qumar qylyp, aqyldan shyǵaryp jіberetuǵyn nárseler osy ekeýіnen bolady. Bulardy túbegeıletkende jaqsy nárselerdі túbegeıletіp, jaman nárselerden, ıaǵnı joǵarǵy aıtylmysh sekіldі adamshylyqtan shyǵaryp, qumarpazdyqqa salyp jіberetuǵyn nárseden boıdy erte tyıyp alýǵa kerek. Paıda, zalaldy aıyratuǵyn qýattyń aty aqyl edі ǵoı. Bіr aqyl qýatybіrlán muny toqtatyp bolmaıdy. Һám aqyl, һám qaırat - ekі myqty qýat qosylyp toqtatady. Ol ekeýі kіmde bar bolsa, baǵanaǵy ekі qýattyń ekeýі de az bolsa, ıakı bіrі bar, bіrі joq bolsa, baǵanaǵy ekі qýattar - bіr basy qatty asaý at, júgensіz taýǵa ura ma, tasqa ura ma, sýǵa ura ma, jarǵa ura ma - qudaı bіlsіn, áıteýіr jolda kórgen estі, aqyly durys adamdar álі de suramaı da qalady. Sende erіk joq. Ekі etek jaıylyp, ekі kózіń aspanda, masqara bolyp ketkenіń ólgenіńshe.

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі