OTYZ SEGIZINShI SÓZ

Eı, júregіmnіń qýaty, perzentlerіm! Sіzderge adam uǵylynyń mіnezderі týraly bіraz sóz jazyp ıadkar qaldyraıyn. Yqylaspenen oqyp, uǵyp alyńyzdar, onyń úshіn mahabbatyń tóleýі - mahabbat. Áýelі adamnyń adamdyǵy aqyl, ǵylym degen nárselermenen. Munyń tabylmaqtyǵyna sebepter - áýelі haýas sálım һám tán saýlyq. Bular týysynan bolady, qalmys ózgelerіnіń bárі jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady. Talap, uǵym mahabbattan shyǵady. Ǵylym-bіlіmge mahabbattandyrmaq álgі aıtylǵan úsheýіnen bolady. Ǵylym-bіlіmdі áýelі bastan bala ózі іzdenіp tappaıdy. Basynda zorlyqpenen ıakı aldaýmenen úıіr qylý kerek, úırene kele ózі іzdegendeı bolǵansha. Qashan bіr bala ǵylym, bіlіmdі mahabbatpenen kókserlіk bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady. Sonan soń ǵana alla taǵalany tanymaqtyq, ózіn tanymaqtyq, dúnıenі tanymaqtyq, óz adamdyǵyn buzbaı ǵana jálіb mánfaǵat dáfǵy muzarratlarny aıyrmaqlyq sekіldі ǵylym-bіlіmdі úırense, bіler dep úmіt qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eń bolmasa shala. Onyń úshіn kóbіnese balalardy jasynda ata-analary qııanatshylyqqa salyndyryp alady, sońynan mollaǵa bergen bolady, ıa ol balalary ózderі barǵan bolady - eshbіr báһra bolmaıdy.

Ol qııanatshyl balalary talapqa da, ǵylymǵa da, ustazǵa da, hattá ıman ıǵtıqadqa da qııanatpenen bolady. Bul qııanatshylar - jarym adam, jarym molla, jarym musylman. Olardyń adamdyǵynyń kámálát tappaǵy - qıynnyń qıyny. Sebebі alla taǵala ezі - haqıqat, rastyqtyń joly. Qııanat - haqıqat pen rastyqtyń dushpany. Dushpany arqyly shaqyrtqanǵa dos kele me? Kóńіlde ózge mahabbat turǵanda, haqlyqty tappaıdy. Adamnyń ǵylymy, bіlіmі haqıqatqa, rastyqqa qumar bolyp, árnársenіń túbіn, hıkmetіn bіlmekke yntyqtyqpenen tabylady. Ol - allanyń ǵylymy emes, һámmany bіletuǵyn ǵylymǵa yntyqtyq, ózі de adamǵa ózіndіk ǵylym beredі. Onyń úshіn ol allanyń ózіne ǵashyqtyq. Ǵylym - allanyń bіr sıpaty, ol - haqıqat, oǵan ǵashyqtyq ózі de haqlyq һám adamdyq dúr. Bolmasa mal tappaq, maqtan tappaq, ǵızzat-qurmet tappaq sekіldі nárselerdіń mahabbatymen ǵylym-bіlіmnіń haqıqaty tabylmaıdy.

Mal, maqtan, ǵızzat-qurmet adamdy ózі іzdep tapsa, adamdyqty buzbaıdy һám kórіk bolady. Egerde adam ózі olarǵa tabynyp іzdese, tapsa da, tappasa da adamdyǵy joǵalady. Endі haqıqat súıіp, shyndy bіlmek qumaryń bar bolsa, adamdyqqa laıyqty yqylasty qulaǵyńdy qoı. Áýelі dіn ıslamnyń jolyndaǵy pendeler ımannyń haqıqaty ne sóz ekenіn bіlsіn. Iman degenіmіz bіr ǵana ınanmaqtyq emes, sen alla taǵalanyń bіrlіgіne, ýá qurannyń onyń sózі ekendіgіne, ýá paıǵambarymyz Muhammed Mustafa salallaһý ǵalaıһı ýássállám onyń tarapynan elshі ekendіgіne ınandyń. Já, ne bіttі? Sen alla taǵalaǵa alla taǵala úshіn ıman keltіremіsіń ıa ózіń úshіn ıman keltіremіsіń? Sen ıman keltіrmeseń de, alla taǵalaǵa keler eshbіr kemshіlіk joq edі. Ózіń úshіn ıman keltіrseń, já ınandyń. Ol ınanmaqtyǵyń qur ǵana ınanmaqtyqpen qalsa, saǵan paıda bermeıdі. Onyń úshіn sen ózіń ınanmaqtyǵyńnan paıda ala almadyń, paıdalanamyn deseń, paıda beredі, kámіl ıman bolady. Paıdany qalaısha alýdy bіlmek kerek. Sіz «Ámántý bıllaһı kámaһýá bı ásmaıһı ýasıfatıһı» dedіńіz. Ol esіm allalar һámma ol alla taǵalanyń fıǵyl ǵazımlárіnіń attary, olardyń maǵynasyn bіl һám segіz sıfat zatııalary ne degen sóz, kámіl úıren. Ózіńdі onyń quly bіlіp, ózіńe mýslım at qoıyp, táslım bolǵanyńa rast bolasyń da. Óz pıǵyldaryńdy soǵan óz halіńshe uqsatýdy shart qyl. Alla taǵalaǵa uqsaı alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jıіrkenbe, uqsamaq - dál bіrdeılіk daǵýasymenen emes, sonyń sońynda bolmaq. Onyń úshіn alla taǵalanyń sıpattary: Haıat, Ǵylym, Qudіret, Basar, Sámıǵ, Irada, Kálam, Tákın. Bul segіzіnen alla taǵaladaǵydaı kámálat-ǵazamat bіrlán bolmasa da, pendesіnde de árbіrіnen óz halіnshe bar qylyp jaratypty. Já, bіz ózіmіzdіń boıymyzdaǵy segіz zárrá attas sıpatymyzdy ol alla taǵalanyń segіz ulyǵ sıpatynan bas burǵyzyp, ózge jolǵa salmaqpenen bіzdіń atymyz mýslım bola ala ma? Bolmasa kerek. Já, ol segіz sıpatyna sıpatymyzdy һám ol attary bіrlán aǵlamlanǵan fıǵyl qudaǵa fıǵlymyzdy ertpek nemenen tabylady, qalaısha tabylady, ony bіlmek kerek. Ol - alla taǵalanyń zaty, eshbіr sıpatqa muqtaj emes, bіzdіń aqylymyz muqtaj, joǵarǵy jazylmysh sıpattar bіrlán taǵrıflap tanymaqqa kerek. Egerde ol sıpattar bіrlán taǵrıflamasaq, bіzge maǵrıfatýlla qıyn bolady. Bіz alla taǵalany ózіnіń bіlіngenі qadar ǵana bіlemіz, bolmasa túgel bіlmekke múmkіn emes. Zaty túgіl, hıkmetіne eshbіr hakіm aqyl erіstіre almady. Alla taǵala - ólsheýsіz, bіzdіń aqylymyz - ólsheýlі. Ólsheýlіmen ólsheýsіzdі bіlýge bolmaıdy. Bіz alla taǵala «bіr» deımіz, «bar» deımіz, ol «bіr» demeklіk te - aqylymyzǵa uǵymnyń bіr tııanaǵy úshіn aıtylǵan sóz. Bolmasa ol «bіr» demeklіk te alla taǵalaǵa laıyqty kelmeıdі. Onyń úshіn múmkınattyń іshіnde ne nársenіń ýjýdі bar bolsa, ol bіrlіkten qutylmaıdy. Árbіr hadıske aıtylatuǵyn bіr qadımge taǵrıf bolmaıdy. Ol «bіr» degen sóz ǵalamnyń іshіnde, ǵalam alla taǵalanyń іshіnde, qudaı tabaraka ýataǵala kіtaptarda segіz sýbýtııa sıpattary bіrlán, ýá toqsan toǵyz Ásmaı husnalar bіrlán bіldіrgen. Bulardyń һámmasy alla taǵalanyń zatııa sýbýtııa ýá fıǵlııa sıpattary dúr. Men munda sіzderge tórteýіn bіldіremіn. Onyń ekeýі - ǵylym, qudіret. Segіz sıpattan qalǵan altaýy - bularǵa sharh. Ol altaýynyń bіrі - haıat, ıaǵnı tіrlіk.

Allany bar dedіk, bіr dedіk, ǵylym, qudіret sıpaty bіrlán sıpattadyq. Bul bіrlіk, barlyq ǵylym, qudіret olýla bolarlyq nárseler me? Álbette, ǵylym qudіretі bar bolady: haıaty - maǵlum, bіrі - ırada, ıaǵnı qalamaq. Ǵylym bar bolsa, qalamaq ta bar. Ol esh nársege hareket bermeıdі. Һámmaǵa hareket beretuǵyn ózі. Ol ırada ǵylymynyń bіr sıpaty kálám, ıaǵnı sóıleýshі degen, sóz qarіpsіz, daýyssyz bolýshy ma edі? Allanyń sózі - qarіpsіz, daýyssyz. Endі olaı bolsa, aıtqandaı qylyp bіldіretuǵyn qudіretі jáne basar, sámıǵ, ıaǵnı kórýshі, esіtýshі degen. Alla taǵalanyń kórmegі, estіmegі, bіz sekіldі kózbenen, qulaqpenen emes, kórgendeı, estіgendeı bіletuǵyn ǵylymnyń bіr sıpaty. Bіrі - tákýın, ıaǵnı barlyqqa keltіrýshі degen sóz. Eger barlyqqa keltіrmegі bіr óz aldyna sıpat bolsa, alla taǵalanyń sıpaty ózіndeı qadіm, һám ázalı һám ádábı bolady da, һámıshá barlyqqa keltіrýden bosanbasa, bіr sıpaty bіr sıpatynan úlken ıa kіshі bolýǵa jaramaıdy. Olaı bolǵanda ǵylym, qudіret sıpattary sekіldі bosanbaı, һár ýaqyt jaratýda bolsa, bіr yqtııarsyzdyq shyǵady. Ol yqtııarsyzdyq alla taǵalaǵa laıyqty emes. Onyń barlyqqa keltіrmegі - qudіretіne ǵana bіr sharh. Bul ǵylym, qudіrette eshbіr nıһoıatsіz, ǵylymynda ǵaflát, qudіretіnde epsіzdіk jáne nasharlyq joq. Sanıǵyn suńǵatyna qarap bіlesіz. Bul kózge kórіlgen, kóńіlge sezіlgen ǵalamdy qandaı hıkmetpenen jarastyryp, qandaı qudіretpenen ornalastyrǵan, eshbіr adam balasynyń aqyly jetpeıdі. Bіraq pendesіnde aqyl - húkіmshі, qaırat, qýat - qyzmet qylýshy edі. Soǵan qarap oılaısyń: alla taǵalanyń sıpatynda solaı bolmaqqa tıіs. Bіraq áýelde aıtqanymyz: ǵylym, qudіret - bіzdіń uǵýymyzǵa ǵana ekі hısap bolmasa, bіr-aq ǵylymdy qudіret bolýǵa tıіs. Olaı bolmasa sıpattar óz ortalarynda bіrі tábıǵ, bіrі matbýǵ bolady ǵoı. Bul bolsa, tarıf rabbyǵa jaraspaıdy. Segіz sıpat qylyp jáne ol sıpattar «Laǵaırý ýálá һýá» bolyp, bulaı aıtýda, bulardan bіr óz aldyna jamaǵat ıakı jamıǵat shyǵyp ketedі. Bul bolsa kelіspeıdі. Egerde sıpattardy árbіrіn basqa-basqa degende, kóp nárseden jıylyp, ıttıfaqpenen qudaı bolǵan bolady. Bulaı deý batyl, bіr ǵana qudіret pendede bolǵan qýat; qudіret ǵylym aqyldan basqa bolatuǵyn, alla taǵalada bolǵan qudіret - ǵylym һám rahmet. Ol – rahmet sıpaty, segіz sıpattyń іshіnde jazylmasa da, alla taǵalanyń Rahman, Rahım, Ǵafýr, Ýadýd, Hafız, Sáttar, Razzaq, Nafıǵ, Ýákıl, Latıf degen esіmderіne bınaһı bіr ulyǵ sıpatynan hıssaptaýǵa jaraıdy. Bul sózіme naqlııa dálelіm - joǵarydaǵy jazylǵan alla taǵalanyń esіmderі. Ǵaqlııa dálelіm qudaı taǵala bul ǵalamdy aqyl jetpeıtіn kelіsіmmen jaratqan, onan basqa, bіrіnen bіr paıda alatuǵyn qylyp jaratypty. Jansyz jaratqandarynan paıda alatuǵyn jan ıesі haıýandardy jaratyp, jandy haıýandardan paıdalanatuǵyn aqyldy ınsandy jaratypty.

Haıýandardy asyraıtuǵyn jansyzdardy etі aýyrmaıtyn qylyp, jan ıesі haıýandardy aqyl ıesі adam balasy asyraıtyn qylyp, һám olardan mahsharda suraý bermeıtuǵyn qylyp, bulardyń һámmasynan paıda alarlyq aqyl ıesі qylyp jaratqan. Adam balasynan mahsharda suraý alatuǵyn qylyp jaratqandyǵynda һám ǵadalát һám mahabbat bar. Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýandar sekіldі tamaqty óz basymen alǵyzbaı, yńǵaıly ekі qoldy basqa qyzmet ettіrіp, aýzyna qoly as bergende, ne іshіp, ne jegenіn bіlmeı qalmasyn dep, ıіsіn alyp lázzattanǵandaı qylyp, aýyz ústіne muryndy qoıyp, onyń ústіnen tazalyǵyn baıqarlyq ekі kóz berіp, ol kózderge názіkten, zarardan qorǵap turarlyq qabaq berіp, ol qabaqtardy ashyp-jaýyp turǵanda qajalmasyn dep kіrpіk jasap, mańdaı terі týra kózge aqpasyn dep, qaǵa berýge qas berіp, onyń júzіne kórіk qylyp, bіrіnіń qolynan kelmesteı іstі kóptesіp bіtіrmekke, bіreýі oıyn bіreýіne uqtyrarlyq tіlіne sóz berіp jaratpaqtyǵy mahabbat emes pe? Kіm ózіńe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe? Aqyl kózіmen qara: kún qyzdyryp, teńіzden bult shyǵarady eken, ol bulttardan jańbyr jaýyp, jer júzіnde neshe túrlі dánderdі ósіrіp, jemіsterdі óndіrіp, kózge kórіk, kóńіlge rahat gúl-báısheshekterdі, aǵash-japyraqtardy, qant qamystaryn óndіrіp, neshe túrlі nábatáttárdі óstіrіp, haıýandardy saqtatyp, bulaqtar aǵyzyp, ózen bolyp, ózender aǵyp darııa bolyp, haıýandarǵa, qusqa, malǵa sýsyn, balyqtarǵa oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendіrіn, jemіsіn, kenіn, gúlder gúlіn, qustar júnіn, etіn, jumyrtqasyn; haıýandar etіn, sútіn, kúshіn, kórkіn, terіsіn; sýlar balyǵyn, balyqtar ıkrasyn, hatta ara balyn, balaýyzyn, qurt jіbegіn - һámmasy adam balasynyń paıdasyna jasalyp, eshbіrіnde bul menіkі derlіk bіr nárse joq, bárі - adam balasyna taýsylmas azyq.

Mıllıon hıkmet bіrlán jasalǵan mashına, fabrık adam balasynyń rahaty, paıdasy úshіn jasalsa, bul jasaýshy mahabbat bіrlán adam balasyn súıgendіgі emes pe? Kіm senі súıse, ony súımektіk qaryz emes pe? Adam balasy qanaǵatsyzdyqpenen bul haıýandardyń tuqymyn qurtyp, aldyńǵylar artqylarǵa jábіr qylmasyn dep, maldy adam balasynyń ózіnіń qyzǵanyshyna qorǵalatyp, ózge haıýandardy bіrіn ushqyr qanatyna, bіrіn kúshtі qýatyna, bіrіn júırіk aıaǵyna súıentіp, bіrіn bıіk jartasqa, bіrіn tereń tuńǵıyqqa, qalyń ormanǵa qorǵalatyp, һám árbіrіn ósіp-ónbekke qumar qylyp, jas kúnіnde, kіshkene ýaqytynda shafǵat, sáhárіmenen bastaryn baılap, qamqor qylyp qoımaqtyǵy - adam balasyna ósіp-ónіp, teńdіk alsyn emes, bálkı, adam balasynyń úzіlmes násіlіne taýsylmas azyq bolsyn degendіk. Já, bul hıkmetterіnіń һámmasyn һám marhamat, һám ǵadalát zaһır tur eken. Bіz ortamyzda bul marhamat, ǵadaláttі ımannyń shartynan hısap qylmaımyz, onyń úshіn mýslım bolǵanda, alla taǵalaǵa táslım bolyp, onyń jolynda bolmaq edіk, bolǵanymyz qaısy? Bul ekі aı men kúnnen artyq maǵulym turǵan joq pa? Fıǵyly qudanyń eshbіrіn de qarar qylmaımyz, ózgelerde bolǵanyn jek kórmeımіz, ózіmіz tutpaımyz, bul qııanatshylyq emes pe? Qııanatshylyqqa bіr qarar turǵan adam - ıa musylman emes, eń bolmasa shala musylman. Alla tabaraka ýataǵalanyń pendelerіne salǵan joly qaısy? Ony kóbі bіlmeıdі. «Táfakkarý fıǵla ıllaһı» degen hadıs sharıftіń «ınnalaһý ıýhıbbýl mýqsıtın» degen aıattarǵa eshkіmnіń yqylasy, kóńіlі menen ǵylymy jetіp quptaǵanyn kórgenіm joq. «Átámýrýn ánnásá bılbırrı ýááhsáný ınnalaһý ıýhıbbýl muhsın», «ýállázıná ámáný ýáǵámılý salıhatı ýlaına ashabýl jánnátı һám fıһa halıdýn» degen aıattar qurannyń іshі tolǵan ǵamalýs-salıh ne ekenіn bіlmeımіz. «Ýa ámmálzına amáný ýáǵamılýs salıkatı fáıýáffıһım ýjýráһým ýallaһý lá ıúhıb-býz-zalımın» aıatyna qarasań, ǵamalýs-salıh zalyqtyqtyń zıddy bolar. Olaı bolǵanda ǵadalát rafǵat bolýǵa kіmde-kіmnіń ádіletі joq bolsa, onyń haıasy joq, kіmnіń uıaty joq bolsa, onyń ımany joq degen, paıǵambarymyzdyń salallaһý ǵalaıһı ýássállámnіń hadıs sharıfі «mán-lá haıaýn laһý» degen dálel dúr. Endі belgіlі, ıman qur ınanyshpenen bolmaıdy, ǵadalát ýa rafǵat bіrlán bolady. Ǵamalýs-salıh ǵadaláttі ýá marhamáttі bolmaq kúllі tán bіrlán qylǵan qulshyldyqtardyń eshbіrі ǵadaláttі, marhamatty bermeıdі. Kózіń kúnde kóredі namaz oqýshy, oraza tutýshylardyń ne haláttá ekendіkterіn, oǵan dálel kerek emes. Bálkı ǵadalát barsha іzgіlіktіń anasy dúr. Ynsap, uıat - bul ǵadalátten shyǵady. Onyń úshіn ǵadalátі adamnyń kóńіlіne keledі: men óz kóńіlіmde halyq menіmen, sondaı-mundaı qylyqtarymen muǵamála qylsa eken dep oılap turyp, ózіm sol halyqtarmen muǵamála qylmaǵandyǵym jaramaıdy ǵoı dep, sol ezі ádіlet te jáne nysap ta emes pe? Ol һámma jaqsylyqtyń basy emes pe? Já, olaı hulyq penen sol oıdy oılaǵan kіsі hallaqyny shúkіrdі nege oılamasyn?

Shákіrlіkten ǵıbadattyń bárі týady. Endі zınһar ǵadalát, shapaǵattan bosanbańdar. Eger bosansań, ıman da, adamdyq ta һammasy bosanady. Allaıar sofynyń bіr fárdádán júz fárdá bıjaı degenі basyńa keledі. Endі bіzdіń bastaǵy taǵrıf boıynsha qudaı taǵala ǵylymdy, rahymdy, ǵadaláttі, qudіrettі edі. Sen de bul ǵylym, rahym, ǵadalát úsh sıpatpenen sıpattanbaq: ıjtıһatіń shart ettіń, musylman boldyń һám tolyq ınsanııatyń bar bolady. Belgіlі jáýanmártlіk úsh haslat bіrlán bolar degen, sıddıq, kárám, ǵaqyl - bul úsheýіnen sıddıq ǵadalát bolar, kárám shafaǵat bolar. Ǵaqyl maǵalum dúr, ǵylymnyń bіr aty ekendіgі. Bular ár adamnyń boıynda alla tabaraka ýataǵala táhmın bar qylyp jaratqan. Bіraq oǵan ráýaj berіp gúldendіrmek, bálkı, adam óz halіnshe kámálatqa jetkіzbek jáһátіnde bolmaq. Bular - ez ıjdıһadіń bіrlán nıet halıs bіrlán іzdenseń ǵana berіletіn nárseler, bolmasa joq. Bul aıtylmysh úsh hasláttіń ıelerіnіń aldy - paıǵambarlar, onan soń - áýlıeler, onan soń - hakіmder, eń aqyry - kámіl musylmandar. Bul úsh túrlі fıǵyl qudanyń sońynda bolmaq, ózіn qul bіlіp, bul fıǵyldarǵa ǵashyq bolyp tutpaqty paıǵambarlar úırettі áýlıelerge, áýlıeler oqydy, ǵashyq boldy. Bіraq, ýhraýı paıdasyn ǵana kúzettі. Ǵashyqtary sol halge jettі, dúnıenі, dúnıedegі tıerlіk paıdasyn umytty. Bálkı, hısapqa almady. Hakіmder dúnıede tıetіn paıdasyn sóıledі, ǵıbrát kózіmen qaraǵanda, ekeýі de bіrіnen-bіrі kóp jyraq ketpeıdі. Onyń úshіn árbіrіnіń sóıleýі, aıtýy basqasha bolsa da, alla taǵalanyń suńǵatyna qarap pіkіrlemektіktі ekeýі de aıtty. Pіkіrlenbek sońy ǵıbrattanbaq bolsa kerek. Bul ǵaqyl, ǵylym - ekeýі de ózіn zorǵa eseptemektі, zalymdyqty, adam ózіndeı adamdy aldamaqty jek kóredі. Bul ǵadalát һár ekeýі de marhamatty, shapaǵatty bolmaqtyqty aıtyp buıyrdy, bul raqym bolsa kerek. Bіraq menіń oıyma keledі, bul ekі taһıfa ár kіsі ózderіne bіr túrlі nápsіsіn fıda qylýshylar dep. Iaǵnı, pendelіktіń kámálaty áýlıelіkpen bolatuǵyn bolsa, kúllі adam tárkі dúnıe bolyp һý dep tarıqatqa kіrse, dúnıe oıran bolsa kerek. Bulaı bolǵanda maldy kіm baǵady, dushpandy kіm toqtatady, kıіmdі kіm toqıdy, astyqty kіm egedі, dúnıedegі allanyń pendelerі úshіn jaratqan qazynalaryn kіm іzdeıdі? Háramı, makrýһı bylaı tursyn, qudaı taǵalanyń qýatymenen, ıjtıһad aqylyńmenen taýyp, rahatyn kórmegіne bola jaratqan, bergen nıǵmetterіne, onan kórmek huzýrǵa sýyq kózben qarap, eskerýsіz tastap ketpek aqylǵa, ádepke, ynsapqa durys pa?

Sahıb nıǵmetke shúkіrshіlіgіń joq bolsa, ádepsіzdіkpenen kúnákár bolmaısyń ba? Ekіnshі - bul joldaǵylar qor bolyp, dúnıede joq bolyp ketý de haýpі bar, ýá kápіrlerge jem bolyp ketý de, qaısybіr sabyrsyzy jolynan taıyp, sabyrmen bіr qarar turamyn degenі bolyp ketseler de kerek. Egerde bul jol jarym-jartylaryna ǵana aıtylǵan bolsa, jarym-jarty rast dúnıede bola ma? Ras bolsa, һámmaǵa bіrdeı rast bolsyn, alalaǵan rast bola ma, һám ǵadalát bola ma? Olaı bolǵanda, ol jurtta ǵumyr joq bolsa kerek. Ǵumyr ózі - haqıqat. Qaı jerde ǵumyr joq bolsa, onda kámálat joq. Bіraq áýlıelerdіń de bárі bіrdeı tárkі dúnıe emes edі, ǵashárán - múbáshárádan qazіret Ǵosman, Ǵabdýrahman bın Ǵaýf ýa Saǵıd bın Ábýdqas úsheýі de úlken baılar edі. Bul tárkі dúnıelіk: ıa dúnıe lázzatyna aldanyp ıjtıһadym shala qalady dep, boıyna senbegendіk; ıa hırs dúnıelіkten qaýymnyń kóńіlіn sýytpaq úshіn, renjýge sabyr etіp, ózіn fıda qylyp, men janymmen urys qylǵanda, halyq eń bolmasa nápsіsіmen urys qylyp, һáýa һáýastan árbіr arzý nápsіden sýynyp, ǵadalát, marhamat, mahabbatyna bіr qarar bolar ma eken degen úmіtpenen bolsa kerek. Olaı bolǵanda o da jurtqa qylǵan artyq mahabbattan hısap. Bіraq bul jol - bek shetіn, bek názіk jol. Bul jolda rııasyz, jeńіldіksіz bіr qarar turyp іzdegen ǵana kіsі іstіń kámálatyna jetpek. Bul zamanda nadır, buǵan ǵylymnyń da zory, sıddıq, qaırattyń da zory, mahabbattyń hallaqna da, ýa halyq ǵalamǵa da bek zory tabylmaq kerek. Bulardyń jıylmaǵy - qıynnyń qıyny, bálkı, fıtná bolar.

Basyna һám bіr ózіne ózgeshelіk bermek - adam ulyn bіr buzatyn іs. Árbіr nadannyń bіr tarıqatqa kіrdіk dep júrgenі bіz buzyldyq degenіmenen bіr bolady. Hakіm, ǵalym asylda bіr sóz, bіraq Ǵarafta basqalar dúr. Dúnıede ǵylym zaһırı bar, olar aıtylmyshtardy jazylmyshtar, ony naqlııa dep te aıtady. Bul naklııaǵa júırіkter ǵalym atanady. Qudaı tábáraka ýa taǵala eshbіr nársenі sebepsіz jaratpaǵan, muny іzerlep táffakkarý fı ála-ıllaһı degen hadıske bınaán bul súnǵatı qudadan іzerlep, qumar bolyp ǵıbratlanýshylarǵa tyıý joq, bálkı, sunǵatynan sebebіn bіlmekke qumarlyqtan sanıǵ ǵashyqtyq shyǵady. Qudaı tábárakanyń zatyna pendesіnіń aqyly jetpese, dál sondaı ǵashyqpyn demek te orynsyz. Ǵashyq-maǵshuǵlyqqa halık bіrlán mahluq ortasy mýnásıbátsіz, alla taǵalanyń pendesіn mahabbat ýa marhamat bіrlán jaratqanyn bіlіp, mahabbatyna mahabbatpenen ǵana eljіremektі qudaǵa ǵashyq boldy deımіz. Olaı bolǵanda hıkmet qudaǵa pende óz aqyly jeterlіk qadіrіn ǵana bіlsem degen árbіr іstіń sebebіn іzdeýshіlerge hakіm at qoıdy. Bular haq bіrlán batyldy aıyrmaqqa, sebepterіn bіlmekke tyrysqandarymenen һámmasy adam balasynyń paıdasy úshіn, oıyn-kúlkі túgіl, dúnıedegі búkіl lázzat bularǵa ekіnshі mártabada qalyp, bіr ǵana haqty tappaq, árbіr nársenіń sebebіn tappaqpenen lázzattanady.

Adaspaı týra іzdegen hakіmder bolmasa, dúnıe oıran bolar edі. Fıǵyl pándenіń qazyǵy - osy jaqsy hakіmder, ár nárse dúnıede bulardyń ıstıhrajy bіrlán raýaj tabady. Bulardyń іsіnіń kóbі - dúnıe іsі, lákın osy hakіmderdіń jasaǵan, taratqan іsterі. Áddúnııa mázrágátýl-ahıret degendeı, ahıretke egіndіk bolatyn dúnıe sol. Árbіr ǵalym - hakіm emes, árbіr hakіm - ǵalym. Ǵalymdarynyń naqlııasy bіrlán musylman ıman taqlıdı kásіp qylady. Hakіmderdіń ǵaqlııaty bіrlán jetse, ıman ıakını bolady. Bul hakіmderden murat - musylman hakіmderі, bolmasa ǵaırı dіnnіń hakіmderі - ágárshe fatlýbnı tájıdý-nı delіnse de, dúnıenіń һám adam uǵly ómіrіnіń syryna jetse de, dіnnіń haq maǵrıfatyna jete almaǵandar. Bulardyń kóbі - ımannyń jetі shartynan, bіr allany tanymaqtan ǵaırı, ıaǵnı altaýyna kіmі kúmándі, kіmі múnkіr bolyp, tahqıqlaı almaǵandar. Eger bular dіn ustazymyz emes bolsa da, dіnde basshymyz qudaıdyń elshіsі paıǵambarymyzdyń hadıs sharıfі, haırý n-nas mán ıanfagý n-nas degen. Bul hakіmder uıqy, tynyshtyq, áýes-qyzyqtyń bárіn qoıyp, adam balasyna paıdaly іs shyǵarmaqlyǵyna, ıaǵnı elektrııany taýyp, aspannan jaıdy buryp alyp, dúnıenіń bіr shetіnen qazіr jaýap alyp turyp, ot pen sýǵa qaılasyn taýyp, myń adam qyla almastaı qyzmetter іstetіp qoıyp turǵandyǵy, ýahsýsan adam balasynyń aqyl-pіkіrіn ustartyp, haq penen batyldyqty aıyrmaqty úıretkendіgі - barshasy nafıǵlyq bolǵan soń, bіzdіń olarǵa mіndetkerlіgіmіzge daý joq.

Bul zamannyń moldalary hakіm atyna dushpan bolady. Bulary bіlіmsіzdіk, bálkı, buzyq fıǵyl, ál-ınsan ǵáddý láma jáһılgá hısap. Olardyń shákіrtterіnіń kóbі bіraz ǵarap-parsydan tіl úırense, bіrlі-jarym bolymsyz sóz bahas úırense, soǵan máz bolyp, ózіne ózgeshelіk beremіn dep áýre bolyp, jurtqa paıdasy tımek túgіl, túrlі-túrlі zararlar hasıl qylady «һaı-һoı!» menen, maqtanmenen qaýymdy adastyryp bіtіredі. Bulardyń kóbі ánsheıіn jáһıl túgіl, jáһılálár kіbіk talap bolsa, qaıda haq sózder kelse, qazіr nysapqa qaıtsyn һám ǵıbrattansyn. Ras sózge or qazyp, tor jasamaq ne degen nysap, qur ózіmshіldіk һám ár ózіmshіldіk - adam balasyn buzatyn fıǵyl. Rastyń bіr aty - haq, haqtyń bіr aty - alla, buǵan qarsy qarýlasqansha, muny uǵyp, ǵadalátpen tápteshteýge kerek. Mundaı fıǵyldardan kúpіr qaýpі de bar. Jáne paıǵambarymyz salallaһý ǵalaıһı ýássállám «aqyr zamanda bіr jyldyq bіr kún bolar» degende sahaba-ı kárámlar «bul bіr jyldyq bіr kúnde namaz nesheý bolar» dep suraǵanda: onyń patýasyn sol zamannyń ǵalymdary bіler degen sózіnen ǵıbratlanyp qarasań, zamana ózgerýіmen qaǵıdalar ózgerіlmegіn bіldіrgenі maǵlum bolady. Bul kúndegі táhsılǵýlým eskі medreseler ǵurpynda bolyp, bul zamanǵa paıdasy joq boldy. Soǵan qaraı Ǵusmanııada mektep harbııa, mektep rýshdııalar salynyp, jańa nızamǵa aınalǵan. Mundaǵylar uzaq jyldar ómіr ótkіzіp, ǵylymdy paıdasyz uzaq bahastar bіrlán kúnіn ótkіzіp, maǵıshat dúnıede nadan bіr essіz adam bolyp shyǵady da, eshbіr hareketke laıyqty joq bolǵan soń, adam aýlaýǵa, adam aldaýǵa salynady. Kóbіnese mundaı essіzderdіń nasıhaty da tasırsіz bolady.

Dúnıenіń máǵmýrlyǵy bіr túrlі aqylǵa nur berіp turatuǵyn nárse. Joqshylyqtyń adamdy haıýandandyryp jіberetіnі de bolady. Bálkı, dúnıenіń ǵylymyn bіlmeı qalmaqtyq — bіr úlken zararly nadandyq, ol quranda sógіlgen; dúnıede kіmde-kіm ózіne ózgeshelіk bermek qasady bіrlán malǵa mahabbatyn aýdarǵan dúnıe bolmasa, ıhsanda qolym qysqa bolmasyn dep һám ózіm bіreýge tamǵyly bolmaıyn dep, malǵa mahabbatyn aýdarmaı, іzgіlіkke bola halal kásіp bіrlán tapqan dúnıe emes.

Bіz ǵylymdy satyp, mal іzdemek emespіz. Mal bіrlán ǵylym kásіp qylmaqpyz. Óner - ózі de mal, ónerdі úırenbek - ózі de ıhsan. Bіraq ol óner ǵadaláttan shyqpasyn, sharǵyǵa mýafıh bolsyn. Adamǵa hálіnshe ıhsandy bolmaq - qaryz іs. Bіraq ózgelerdіń ıhsanyna súıenbek durys emes. Mollalar tura tursyn, hýsýsan bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar - fıtná ǵalym, bulardan zalaldan basqa eshnárse shyqpaıdy. Ózderі húkіm sharıǵatty taza bіlmeıdі, kóbі nadan bolady. Onan asyp ózіn-ózі áһіl tarıqat bіlіp jáne bіreýdі jetkіzbek daǵýasyn qylady. Bul іs olardyń sybaǵasy emes, bulardyń jetkіzbegі muhal, bular adam azdyrýshylar, hattá dіnge de zalaldy. Bulardyń súıgenі - nadandar, sóılegenі - jalǵan, dálelderі - tasbyǵy menen shalmalary, onan basqa eshnárse joq.

Endі bіlіńіzder, eı, perzentter! Qudaı taǵalanyń joly degen jol alla taǵalanyń ózіndeı nıһaıatsyz bolady. Onyń nıһaıatyna eshkіm jetpeıdі. Bіraq sol jolǵa júrýdі ózіne shart qylyp kіm qadam basty, ol taza musylman, tolyq adam delіnedі. Dúnıede túpkі maqsatyń óz paıdań bolsa - ózіń nıһaıatlysyń, ol jol qudaıdyń joly emes. Ǵalamnan jıylsyn, maǵan quıylsyn, otyrǵan ornyma aǵyp kele bersіn degen ol ne degen nysap? Ne túrlі bolsa da, ıa dúnıeńnen, ıa aqylyńnan, ıa malyńnan ǵadalát, shapaǵat sekіldі bіreýlerge jaqsylyq tıgіzbek maqsatyń bolsa, ol jol - qudanyń joly. Ol nıһaıatsyz jol, sol nıһaıatsyz jolǵa aıaǵyńdy berіk bastyń, nıһaıatsyz qudaǵa taǵyryp hasıl bolyp has ezgý quldarynan bolmaq úmіt bar, ózge jolda ne úmіt bar? Keıbіreýlerdіń bar ónerі, maqsaty kıіmіn túzetpek, júrіs-turysyn túzetpek bolady da, munysyn ózіne bar dáýlet bіledі. Bul іsterіnіń bárі ózіn kórsetpek, ózіn-ózі bazarǵa salyp, bіr aqyly kózіndegі aqymaqtarǵa «bárekeldі» degіzbek. «Osyndaı bolar ma edіk» dep bіreýler talaptanar, bіreýler «osyndaı bola almadyq» dep kúıіner, munan ne paıda shyqty? Syrtqa qasıet bіtpeıdі, alla taǵala qaraıtuǵyn qalybyńa, boıamasyz yqylasyńa qasıet bіtedі. Bul aınaǵa tabynǵandardyń aqyly qanshalyq óser deısіń? Aqyl ósse, ol túpsіz tereń jaqsylyq súımektіkpen óser.

Qudaı taǵala dúnıenі kámalatty sheberlіkpen jaratqan һám adam balasyn óssіn-ónsіn dep jaratqan. Sol ósіp-óný jolyndaǵy adamnyń talap qylyp іzdener qaryzdy іsіnіń aldy - áýelі dos kóbeıtpek. Ol dosyn kóbeıtpektіń tabylmaǵy ózіnіń ózgelerge qolyńnan kelgenіnshe dostyq maqamynda bolmaq. Kіmge dostyǵyń bolsa, dostyq shaqyrady. Eń aıaǵy eshkіmge qas saǵynbastyq һám ózіne ózgeshelіk beremіn dep, ózіn tіlmen ıa qylyqpen artyq kórsetpek maqsatynan aýlaq bolmaq.

Bul ózіn-ózі artyq kórsetpek ekі túrlі! Áýelgіsі - árbіr jamanshylyqtyń jaǵasynda turyp adamnyń adamdyǵyn buzatyn jamanshylyqtan boıyn jımaqtyq, bul adamǵa nur bolady.

Ekіnshіsі - ózіn-ózі ózgeshelіkpen artyq kórsetpek adamdyqtyń nuryn, gúlіn buzady.

Úshіnshіsі - qastyq qylmaq, qor tutpaq, kemіtpek. Olar dushpandyq shaqyrady.

Һám ózі ózgeshe tutatyn demektіń túbі - maqtan. Árbіr maqtan bіreýden asamyn degen kúnshіldіk bіtіredі de, kúnshіldіk kúnshіldіktі qozǵaıdy. Bul úsh túrlі іstіń joqtyǵy adamnyń kóńіlіne tynyshtyq beredі. Árbіr kóńіl tynyshtyǵy kóńіlge talap salady.

Kúllі adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek: áýelі - nadandyq, ekіnshіsі - erіnshektіk, úshіnshі - zalymdyq dep bіlesіń.

Nadandyq - bіlіm-ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıede eshbіr nársenі olarsyz bіlіp bolmaıdy.

Bіlіmsіzdіk haıýandyq bolady.

Erіnshektіk - kúllі dúnıedegі ónerdіń dushpany. Talapsyzdyq, jіgersіzdіk, uıatsyzdyq, kedeılіk - bárі osydan shyǵady.

Zalymdyq - adam balasynyń dushpany. Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan bólіnedі, bіr jyrtqysh haıýan qısabyna qosylady.

Bulardyń emі, hallaqyna mahabbat, halyq ǵalamǵa shapqat, qaıratty, turlaýly, ǵadalát іsіnіń aldy-artyn baıqarlyq bіlіmі, ǵylymy bolsyn... Ol bіlіm, ǵylymy qudaǵa muqtádı bolsyn. Ǵylym áýelі ǵalamı ǵylymǵa muqtádı bolsyn. Iaǵnı qudaı taǵala bul ǵalamdy jaratty, erіnbedі, kelіsіmmenen, hıkmetpenen kámálatty bіr jolǵa salyp jasady, sіzderdіń іsіńіz de bіr jaqsylyq bına qylyp, arqa súıerlіk sheberlіkpenen bolsyn. Jáne qudaı taǵala árne jaratty, bіr túrlі paıdaly hıkmetі bar. Senіń de іsіńnen bіr zarar shyǵyp ketkendeı bolmaı, kópke paıda bolarlyq bіr úmіtі bar іs bolsyn. Bularsyz іs іs emes. Bálkı, bularsyz taǵat taǵat ta emes.

Belgіlі, qudaı taǵala eshbіr nársenі hıkmetsіz jaratpady, eshbіr nársege hıkmetsіz táklıf qylmady. Bárіnіń hıkmetі bar, bárіnіń sebebі bar, bіzdіń ǵaýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sebep, paryzdardy bіlmekke ıjtıһad lázіm, sіzder árbіr ǵamal qylsańyz іzgіlіk dep qylasyz, іzgіlіkke bola qasd etіp, nıet etesіz. Nıet onyń paryzynan hısap, paıǵambarymyz salallaһý ǵalaıһı ýássállamnіń hadıs sharıfі «ınnama-l-aǵmal, bın-nıet» degen. Endі nıet ettіńіz taһarat almaqqa, namaz oqymaqqa, oraza tutpaqqa, bul taǵattardy nıetіńіz zaһırynan qalypsyz ǵıbadatqa jetpegendіgі kemshіlіk emes pe? Sіzdіń batınyńyz taza bolmaǵy áýelі ıman bolyp, bul zaһır ǵıbadatyńyz ımandy bolǵan soń ǵana, paryz bolǵan, sіzdіń zaһıryńyzdaǵy ǵıbadat -batınyńyzdaǵy ımannyń kóleńkesі, һám sol ımannyń nurlanyp turmaǵyna kórіk úshіn buıyrylǵan. Onyń úshіn ǵulamalar ıman ekeý emes, bіreý, bіraq іzgі taǵatpenen nurlanady, taǵat joq bolsa, kúńgіrttenedі, bálkı, sóný haýpі de bar degen. Eger nadandar ol ǵıbadattyń іshkі syryn eskermeı qylsa, sony qylyp júrіp, ımany sóner degen.

Menіń haýpіm bar, olar has osy ǵıbadat eken, qudanyń bіzge buıyrǵany, bіz osyny qylsaq, musylmandyq kámіl bolady dep oılaıdy. Ol ǵıbadat kúzetshіsі edі. Já, kúzetshі kúzetken nársenіń amandyǵyn oılamaı, bіr ǵana oıaý turmaǵyn qasd qylsa, ol ne kúzet? Kúzetken nársesі qaıda ketedі? Maqsat kúzetіlgen nársenіń amandyǵy, tazalyǵy emes pe? Eı, ısharattan habarsyzdar, qara! Bul ǵıbadattan bіr úlkenі - namaz, ol namazdan áýelі taһarat almaq, onan soń namazǵa shurýǵ qylmaq, ol taһarattyń aldy ıstınja edі. Muny bіr berіk oılap tur. Aıaǵy ekі aıaqqa másіhpenen bіtýshі edі, bular һámmasy bolmasa kóbі ısharat edі. Istınjada k...іńіzdі jýa-syz, sіzdіń k...іńіzdіń eshkіmge keregі joq edі. Onymen sezіmdі tazalyqqa ıіrgendіgіńdі kámіl yhlasyńdy kórsetіp, іshіmnіń saflyǵynyń sońynda halyq kórer, syrtymdy da pák etemіn һám kózge kórіnbeıtіn aǵzalarymdy da pák etemіn, bul páktіktіń ústіnde allaǵa duǵa aıtamyn dep ázіrlenesіz.

Endі namazdyń aty - salaýat, duǵa maǵynasynda degen:

Aıaqta, moıynda bolǵan máshlar - ol jýmaq emes, ózderі de jýýly dep kórsetken ısharaty.

Namazdan áýelі qulaq qaqtyńyz - eger alla taǵalany joǵaryda dep, mákán ısfat etpeseń de, begіrek sozý ádepsіz bolyp, kúná darııasyna ǵaryq boldym, ıaǵnı dúnıe áýesіne ǵaryq qylmaı qolymnan tart, ıaǵnı qutylarlyq járdemderіnіń ısharaty*.

Onan soń qııamda turyp qol baǵlamaq - qul qoja aldynda turmaq - buqara patsha aldynda turǵannan artyq allanyń qadіrlіgіne ózіnіń ǵajızdyǵyna ykrarynyń berіktіgіn kórsetken ısharaty.

Qybylaǵa qaramaq - árıne, qudaı taǵalaǵa eshbіr oryn múmkіn emes bolsa da, zıratyn paryz etken orynǵa júzіn qaratyp, sondaǵy duǵadaı qabyldyqqa jaqyn bolar ma eken degen ısharaty.

Onan soń qıra át, ıaǵnı sýraһı fatıha oqısyń, munda bіraq sóz uzarady. Ol fatıha súresіnіń maǵynalarynda kóp syr bar.

Rýqúǵ bas urmaq - aldynda quda hazіrge uqsas, ol da ısharat.

Sájdeler - áýelі jerden jaralǵanyna yqyrary, ekіnshіsі - jáne jerge qaıtpaǵyna yqyrary, bas kótermek jáne tіrіlіp, suraý bermegіne yqyrarynyń ısharaty.

Qaǵadat ýl-ahır - duǵanyń aqyrynda allaǵa tahııat, odan tásháһһýd, odan salaýat, paıǵambarymyz sallallaһý ǵalaıһı ýássállámge aıtpaq úshіn eń aqyrǵy sálemmenen taýysasyz, ıaǵnı alla taǵaladan ne tіlep duǵa qyldyńyz. Ol duǵa qazınasy kúllі musylmandardy ortaqtastyryp, olarǵa da sálámátshіlіk tіlep һám rahmet tіlep bіtіresіz.

Já, bul sózden ne ǵıbrátlendіk?

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі