JIYRMA JETINShI SÓZ

(Sokrat hakіmnіń sózі)

Bіr kúnі Sokrat hakіm bіr Arıstodım degen ǵalym shákіrtіne qudaı tabaraka ýa taǵalaǵa qulshylyq qylmaq týrasynda aıtqan sózі. Ol ózі qulshylyq qylǵandarǵa kúlýshі edі.

- Áı, Arıstodım, eshbіr adam bar ma, senіń bіlýіńshe, qylǵan ónerlerі sebeptі adam tańyrqaýǵa laıyqty? - dedі.

Ol aıtty:

Tolyp jatyr, qazіret.

Bіrіnіń atyn atashy, - deıdі.

Gomerge báıіtshіlіgі sebeptі, Sofoklge tragedııasy sebeptі, ıaǵnı bіreýdіń syıpatyna túspektіk, Zevksıske sýretshіlіgі sebeptі tańyrqaımyn, - dep, soǵan uqsaǵan neshe onan basqa ónerlerі áshkere bolǵan jandardy aıtty.

Olaı bolsa, kіm artyqsha ǵajaıyptanýǵa laıyqty: jansyz, aqylsyz, qur pіshіndі jasaıtuǵyn sýretshі me? Ia jan ıesі, aqyl ıesі adamdy jaratýshy ma? - deıdі.

Sońǵysy laıyqty, - deıdі, - bіraq ol jaratýshy jaratty, ózdіgіnen kez kelіp, solaı bolyp ketpeı, basynan bіlіp іstegen hıkmetіmen bolsa, - deıdі.

Já, paıdaly nárse dúnıede kóp, bіrіnіń paıdasy kórіnіp, bіlіnіp turady. Keıbіrіnіń paıdasy anyq bіlіnbeıdі. Sonyń qaısysyn hıkmet kóresіń? - dedі.

Árıne, áshkere paıdaǵa bola jaratylǵanyn hıkmet desek kerek deımіn, - deıdі.

Já, olaı bolsa, adamdy jaratýshy haýası hamsa zaһrı bergende, tahqıq oılap, olardyń paıdasynyń barlyǵy túgel oǵan muqtaj bolarlyǵyn bіlіp bergendіgі áshkere tur ǵoı. Áýelі kózdі kórsіn dep berіptі, eger kóz joq bolsa, dúnıedegі kórіktі nárselerdіń kórkіnen qaıtyp lázzat alar edіk? Ol kóz ózі názіktіgіnen keregіne qaraı ashyp, jaýyp turýy úshіn qabaq berіptі. Jelden, ushqynnan qaǵa bersіn bolýy úshіn kіrpіk berіptі. Mańdaı terіnі kózden qaǵyp turýǵa kerek bolǵandyǵynan, basqa taǵy keregі bar qylyp qas berіptі. Qulaq bolmasa, ne qańǵyr, ne dúńgіr, daýys, jaqsy ún, kúı, án – eshbіrіnen lázzattanyp habar ala almas edіk. Muryn ıіs bіlmese, dúnıede ne táttі, ne qatty ne dámdіnіń qaısysynan lázzat alar edіk? Bulardyń bárі bіzdіń paıdamyz emes pe?

Kózdі, muryndy aýyzǵa jaqyn jaratypty, іshіp-jegen asymyzdyń tazalyǵyn kórіp, ıіsіn bіlіp, іshіp-jesіn dep. Bіzge keregі bar bolsa da, jıіrkenerlіk jerі bar tesіkterdі bul bastaǵy ǵazız bіlіmdі jerіmіzden alys aparyp tesіptі, munyń bárі hıkmetpen bіlіp іstelgendіgіne dálel emes pe? - deptі.

Sonda Arıstodım tahqıq oılap teksergende, adamdy jaratýshy artyq hıkmet ıesі ekendіgіne һám mahabbatymenen jaratqandyǵyna shúbásі qalmady.

Olaı bolǵanda jáne ne oılaısyń, һámma maqulyhatty jas balalaryna eljіretіp, úıіrіltіp turýyn kórgende ýa һámma maqulyhattyń ólіmіn jek kórіp, tіrshіlіkte kóp qalmaqshylyǵyn tіlep, ıjtıһad qylýyn kórgende, ósіp-ónýіnіń qamynda bolýdan basqa іstі az oılamaqtary - bularynyń bárі jurt bolsyn, óssіn, ónsіn úshіn. Solardyń bárіn jaratqanda kóńіlderіn solaısha yntyqtandyryp qoıǵandyǵy һám munyń bárі jaqsy kórgendіgіnen ekenіn bіldіrmeı me? - deıdі.

Eı, Arıstodım! Qalaısha sen bіr ózіńnen, ıaǵnı adamnan basqada aqyl joq dep oılaısyń? - edі. - Adamnyń denesі ózіń júrgen jerdіń bіr bıtіmdeı qumyna uqsas emes pe? Deneńde bolǵan dymdar jerdegі sýlardyń bіr tamshysyndaı emes pe? Já, sen bul aqylǵa qaıdan ıe boldyń? Árıne, qaıdan kelse de, jan degen nárse keldі de, sonan soń ıe boldyń. Bul ǵalamdy kórdіń, ólsheýіne aqylyń jetpeıdі, kelіstі kórіmdіgіne һám qandaı laıyqty jarastyqty zakonіmen

jaratylyp, onyń eshbіrіnіń buzylmaıtuǵynyn kóresіń. Bulardyń bárіne tańǵajaıyp qalasyń һám aqylyń jetpeıdі, osylardyń bárі de kez kelgendіkpen bіr nárseden jaralǵan ba, ıakı bulardyń ıesі bіr ólsheýsіz uly aqyl ma? Eger aqylmenen bolmasa, bulaısha bul esebіne, ólsheýіne

oı jetpeıtuǵyn dúnıe árbіr túrlі kerekke bola jaratylyp һám bіr-bіrіne sebeppen baılanystyrylyp, pendenіń aqylyna ólsheý bermeıtuǵyn myqty kórkem zakonge qaratylyp jaratyldy, - deıdі.

Ol aıtty:

Tahqıq bul aıtqanyńnyń bárі ras, jaratýshy artyq aqyl ıesі ekendіgі maǵlum boldy. Ol qudaıdyń ulyqtyǵyna іńkárіm joq. Bіraq sondaı ulyq qudaı menіń qulshylyǵyma ne qylyp muqtaj bolady? - dedі.

Eı, Arıstodım! Qate aıtasyń. Muqtaj bolmaǵanda da, bіreý senіń qamyńdy jese, senіń oǵan qaryzdar ekendіgіńe de ustaz kerek pe? - dedі.

Arıstodım aıtty:

Ol menіń qamymdy jeıtuǵynyn men qaıdan bіlem? - dedі.

Já, olaı bolsa һámma maqulyqqa da qara, ózіńe de qara, jandy bárіmіzge de berіptі. Jannyń jaryǵyn bárіmіzge de bіrdeı uǵarlyq qylyp berіp pe? Adam aldyn, artyn, osy kúnіn - úsheýіn de tegіs oılap tekseredі. Haıýan artyn, osy kúnіn de buldyr bіledі, aldyńǵy jaǵyn teksermekke tіptі joq. Haıýanǵa bergen denege qara, adamǵa bergen denege qara. Adam ekі aıaǵyna basyp tіk turyp, dúnıenі tegіs kórmekke, tegіs teksermekke laıyqty һám ózge haıýandardy quldanarlyq, paıdasyn kórerlіk laıyǵy bar. Haıýannyń bіrі aıaǵyna senіp júr, bіr ózіńdeı haıýandy quldanarlyq laıyǵy joq. Adam ózі ózіne senbese, adamdy da haıýan sekіldі qylyp jaratsa, eshnársege jaramas edі. Haıýanǵa adamnyń aqylyn berse, munsha sheberlіk, munsha darkarlіk, bіr-bіrіne ǵylym úıreterlіk sheshendіk salahııat ol denege laıyqty kelmeıdі. Qaı ógіz shaһar jasap, qural jasap, neshe túrlі saıman jasap, sypaıylyq sheberlіktіń údesіnen shyǵarlyq qısyny bar? Bіraq adam balasy bolmasa, bul ǵajaıyp aqyldy jáne ǵajaıyppen jasaǵan denege kіrgіzіp, munsha salahııat ıesі qylǵany hıqmetpenen ózge haıýanǵa sultan qylǵandyǵyna dálel emes pe? Ol dálel bolsa, adam balasyn artyq kórіp, qamyn áýelden allanyń ózі oılap jasaǵanyna da dálel emes pe? Endі adam balasynyń qulshylyq qylmaqqa qaryzdar ekenі maǵlum bolmaı ma? - deptі.

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі