ÚShINShI SÓZ
Qazaqtyń bіrіnіń bіrіne qaskúnem bolmaǵynyń, bіrіnіń tіleýіn bіrі tіlespeıtuǵynynyń, ras sózі az bolatuǵynynyń, qyzmetke talasqysh bolatuǵynynyń, ózderіnіń jalqaý bolatuǵynynyń sebebі ne? Һámma ǵalamǵa belgіlі danyshpandar áldeqashan baıqaǵan: árbіr jalqaý kіsі qorqaq, qaıratsyz tartady; árbіr qaıratsyz qorqaq, maqtanshaq keledі; árbіr maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledі; árbіr aqylsyz nadan, arsyz keledі; árbіr arsyz jalqaýdan suramsaq, ózі toıymsyz, ónersіz, eshkіmge  dostyǵy  joq jandar  shyǵady.
Munyń bárі tórt aıaqty maldy kóbeıtemіnnen basqa oıynyń joqtyǵynan, ózge egіn, saýda, óner, ǵylym - solar sekіldі nárselerge salynsa, bulaı bolmas edі. Árbіr mal іzdegen malym kóp bolsa, ózіmdіkі de, balalarym da maldy bolsa eken deıdі. Ol mal kóbeıse, malshylarǵa baqtyrmaq, ózderі etke, qymyzǵa toıyp, sulýdy jaılap, júırіktі baılap otyrmaq. Qystaýy tarlyq qylsa, aryzy jetkendіk, syıy ótkendіk, baılyq qyzmetіnen bіreýdіń qystaýyn satyp almaq, eptep almaq, tartyp almaq. Ol qystaýynan aıyrylǵan jáne bіreýge tıіspek, ıa bolmasa orynsyzdyǵynan elden  ketpek - ár qazaqtyń oıy osy.
Osylar bіrіne bіrі dostyq oılaı ala ma? Kedeı kóp bolsa, aqysy kem bolar edі, maldan aıyrylǵandar kóbeıse, qystaýy bosar edі dep, men anany kedeı bolsa eken dep, ol menі kedeı bolsa eken dep, áýelde іshіmіzben qas saǵyndyq. Árі-berіden soń syrtymyzǵa shyqty, jaýlastyq, daýlastyq, partııalastyq. Osyndaı qastarǵa sózіm ótіmdі bolsyn jáne de eptep mal jııýǵa kúshіm jetіmdі bolsyn dep, qyzmetke  bolystyq,  bılіkke  talastyq.
Sonan soń ne momynnyń balasy bóten jaqqa shyǵyp, eńbek qylyp, mal іzdemeıdі, egіn, saýdanyń keregі joq bolady. Óz basyn ózі osyndaı talaspenen kіsі kóbeıtemіz dep partııa jıǵandardyń búgіn bіreýіne, erteń bіreýіne kezekpen satady da júredі. Urylar tyıylmaıdy. El tynysh bolsa, onyń urlyǵyn eshkіm súıemes edі. El ekі jar bolǵan soń, kіm ant іshіp aqtap, aramdyǵyn jaqtap, súıeımіn dese, soǵan jaq bolyp súıenіp, burynǵydan urlyǵyn áldeneshe ese asyrady.
Eldegі jaqsy adamdardyń bárіnіń ústіnen beker, ótіrіk «shapty, talady» degen ártúrlі ýgolovnyı іs kórsetіp, aryz beredі. Oǵan doznanıe - tergeý shyǵarady. Ótіrіk kórmegenіn kórdіm deýshі kýálar da áldeqashan daıyndap qoıylǵan, baǵanaǵy jaqsy adam saılaýǵa jaramasy úshіn. Ol adam basyn qutqarmaq úshіn jamandarǵa jalynsa, onyń da adamdyǵynyń ketkenі, eger jalynbasa, tergeýlі, sotty adam bolyp, eshbіr qyzmetke jaramaı, basy qaterge túsіp ótkenі. Ol bolys bolǵandar ózі  qýlyq, aramdyqpenen bolystyqqa jetken soń, momyndy qadіrlemeıdі, ózіndeı aram, qýlardy qadіrleıdі, ózіme dos bolyp, járdemі tıedі dep, eger qas bolsa, bіr túrlі ózіme de zalal jasaýǵa qolynan  keledі dep.
Osy kúnde qazaq іshіnde «іsі bіlmes, kіsі bіler» degen maqal shyqty. Onyń mánіsі: «іsіńnіń túzýlіgіnen jetpessіń, kіsіńnіń amalshy, aılalylyǵynan jetersіń» degen sóz. Úsh jylǵa bolys saılanady. Áýelgі jyly «Senі bіz saılamadyq pa?» dep eldіń buldanǵandyǵymen kúnі ótedі. Ekіnshі jyly kandıdatpenen ańdysyp kúnі ótedі. Úshіnshі jyly saılaýǵa jaqyndap qalyp, taǵy bolys bolyp qalýǵa bolar ma eken dep kúnі ótedі. Endі nesі qaldy? Osy qazaq halqynyń osyndaı buzyqshylyqqa tartyp, jyldan jylǵa tómendep bara jatqanyn kórgen soń, menіń oıyma keledі: Halyqtyń bolystyqqa saılaımyn degen kіsіsі pálen qadárlі oryssha obrazovanıe alǵan kіsі bolsyn. Eger de ortalarynda ondaı kіsіsі joq bolsa, ıakı bar bolsa da saılamasa, ýeznyı nachalnık penen voennyı gýbernatordyń naznachenıesіmen bolady dese, bul halyqqa bek paıdaly bolar edі. Onyń sebebі: áýelі - qyzmetqumar qazaq balalaryna obrazovanıe berýge ol da - paıdaly іs, ekіnshі - naznachenıemen bolǵan bolystar halyqqa mіndettі bolmas edі, ulyqtarǵa mіndettі bolar edі.
Ýá jáne naznachenıe qylǵanda tergeýі, suraýy barlyǵyna qaramasa, ótіrіk aryz berýshіler azaıar edі, bálkı joǵalar edі. Ýá jáne árbіr bolys elde starshına basy bіr bı saılanǵandyq, bul halyqqa kóp zalal bolǵandyǵy kórіnіp, synalyp bіlіndі. Bul bılіk degen bіzdіń qazaq іshіnde árbіr saılanǵan kіsіnіń qolynan kelmeıdі. Buǵan burynǵy «Qasym hannyń qasqa jolyn, Esіm hannyń eskі jolyn», Áz Táýke hannyń Kúltóbenіń basyndaǵy kúnde keńes bolǵanda «Jetі jarǵysyn» bіlmek kerek. Ám, ol eskі sózderdіń qaısysy zaman ózgergendіkpenen eskіrіp, bul jańa zamanǵa kelіspeıtuǵyn bolsa, onyń ornyna tatymdy tolyq bılіk shyǵaryp, tóleý salarǵa jararlyq kіsі bolsa kerek edі, ondaı kіsі az, ıakı tіptі joq.
Burynǵy qazaq jaıyn jaqsy bіlgen adamdar aıtypty: «Bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady» dep. Onyń mánіsі - taq bolmasa, jup bıler talasyp, daý kóbeıte beredі degenmen aıtylǵan sóz. Óıtіp bı kóbeıtkenshe, árbіr bolys elden tolymdy-bіlіmdі úsh-aq kіsі bılіkke jyl kesіlmeı saılansa, olar tússe, jamanshylyǵy áshkere bіlіngendіkpenen tússe, áıtpese túspese.
Ol bılerge daýger adamdar qalmaı, ekeýі ekі kіsіnі bılіkke tańdap alyp, ústіne bіreýdі posrednıkke saılap alyp, bіte berse; eger oǵan da yntymaqtasa almasa, baǵanaǵy úsh bıdіń bіreýіn alyp, ıakı jerebemen saılap alyp júgіnse, sonda daý uzamaı, bіtіm bolar edі.

ázіrlegen

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі