АУЫЗ СУ: ӨМІРСІЗ МҮМКІН ЕМЕС СҰЙЫҚТЫҚ

Стаканыңыздағы бірегей зат

Су сонша үйреншікті, біз оның таңғажайып қасиеттері туралы сирек ойланамыз. Бұл - қалыпты жағдайда үш күйде болатын Жердегі жалғыз зат.

Қарапайым суға көзқарасты өзгертетін фактілер:

• "Су" "H₂O"-ға тең емес. Таза су табиғатта іс жүзінде кездеспейді. Ауыз су - бұл минералдар, газдар мен микроэлементтердің күрделі ерітіндісі. Толығымен тазартылған су тіпті денсаулыққа зиянды, өйткені ол ағзадан минералдарды шайып тастайды.

• Су жады. Адам шамамен 60% судан тұрады, бірақ 70 жасқа қарай бұл көрсеткіш 45%-ға дейін төмендейді. Сонымен қатар, ағзадағы су молекулалары әр 2 аптада толығымен жаңарады!

• Минералды баланс. Қазақстандағы әртүрлі көздерден алынған су құрамы бойынша ерекшеленеді: Алматы суы тау жыныстарынан алынған кальцийге бай, ал Маңғыстаудағы ұңғыма суында магний көбірек болады. Бұл айырмашылықтар сіз ішетін шай мен кофенің дәміне әсер етеді!

Қызықты факт: Бір шыны кофе өндіру үшін шамамен 140 литр су қажет (кофе дәндерін өсіру, өңдеу және тасымалдауды ескере отырып). Ал бір футболка жасау үшін 2700 литрге дейін су жұмсалады - бұл бір адамға арналған ауыз судың дерлік жылдық қоры!

* * *

ҮЛКЕН АДРОНДЫҚ КОЛЛАЙДЕР: МИКРОӘЛЕМГЕ УАҚЫТ МАШИНАСЫ

Ғалымдар бөлшектерді жарық жылдамдығына жақын соқтырғанда

Үлкен адрондық коллайдер (ҮАК) - әлемдегі ең қуатты бөлшектер үдеткіші және, мүмкін, адамзат жасаған ең күрделі ғылыми құрал.

Алып "ашылулар машинасы" туралы таңғажайып фактілер:

• Ғарыштан суығырақ. ҮАК-тың асқын өткізгіш магниттерінің температурасы -271,3°C - бұл ашық ғарыштан (-270°C) суығырақ! Егер бұл магниттер асқын өткізгіш болмаса, коллайдердің жұмысы үшін бүкіл Қазақстанның тұтынуына тең энергия қажет болар еді.

• Жоғары вакуум. Коллайдер түтіктерінің ішінде Айдағыдан 10 есе сиретілген вакуум жасалған. Егер ауа молекулалары бөлшектердің қозғалысына кедергі келтірсе, олар бассейнде жүгіруге тырысқан спринтер сияқты баяулар еді.

• Хиггс бозоны. 2012 жылы ҮАК-та атақты "Құдай бөлшегі" - физиканың Стандартты моделінің соңғы жетіспейтін элементі ашылды. Бұл үшін триллиондаған бөлшектер соқтығысуының деректерін талдау қажет болды!

• Бөлшектердің жылдамдығы коллайдерде жарық жылдамдығының 99,9999991%-на жетеді. Бір секундта протон 27 шақырымдық сақина бойымен 11 245 айналым жасайды. Бұл бір секундта Жерді 7,5 рет айналып шыққандай!

Мифтер мен шындық: Танымал қорқыныштарға қарамастан, ҮАК Жерді жұтуға қабілетті қара құрдым жасай алмайды. Теориялық тұрғыдан пайда болуы мүмкін микроскопиялық қара құрдымдар Хокинг сәулеленуіне байланысты дереу буланып кетер еді.

Қазақстандық із: Қазақстаннан келген ғалымдар ҮАК тәжірибелеріне қатысады. Назарбаев Университетінің физиктері CMS детекторының деректерін талдап, Үлкен жарылыстан кейінгі алғашқы микросекундтарда болған материя күйі - кварк-глюон плазмасының қасиеттерін зерттейді.

Қызықты факт: ҮАК генерациялайтын деректер көлемі (жылына шамамен 90 петабайт) соншалықты үлкен, оларды бір суперкомпьютерде өңдеу мүмкін емес. Талдау үшін 42 елдегі 170 есептеу орталығынан тұратын таратылған желі қолданылады. Дүниежүзілік Өрмек (WWW) ғалымдар арасында деректермен алмасу үшін дәл CERN-де ойлап табылған!

баспаға әзірлеп, жиған-терген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі