ӘУЕЛІ АДАМДЫ ТҮСІНУГЕ ТЫРЫС

Адамдар арасындағы реніш, қарым-қатынастағы шиеленіс көп жағдайда бірін-бірі түсінбеушіліктен туындайды. «Түсінген адам ғана бәрін кешіреді» дейтін мәнді сөз бар. Демек, тіл табысудың алғашқы шарты – түсінісу. Әр адамның өз шындығы, басқалар біле бермейтін дара ақиқаты болады. Қазақ жақсы адамға «түсінігі мол адам» деп баға беретіндігі сондықтан. «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше» деген мақалдың да айтпағы осы.

Түсінуге әрекет ету. Алдыңдағы адамның жүзіндегі ым-ишарасын тілі мен эмоциясын байқап, өзіңді оның орныа қойып, жағдайын бір сәт елестету арқылы оның бастан кешіп отырған сезімін, көңіл-күйін түсіну, көзқарасын білу, сенен не қалап тұрғанын сезіну – өте қажет қабілет.

Көп жағдайда алдымыздағы адамның «маған сенің көмегің қажет немесе басымнан сипап, мейірім көрсет» деген көңіл-күй тілін түсінбей, оның жәрдемге шақырған жанайқайын сезіне аламағандықтан, келеңсіз жағдайдың алдын алуда кешігіп қалып жатамыз.

Күйеуі мен әйелі, ене мен келін, ата-ана мен бала, мұғалім мен оқушы арасында проблема болып жатса, бұл – бірінші кезекте бірін-бірі түсінбеуден туындаған құбылыс. Бір-бірінің жан дүниесін, көңіл-күйін, нені қалайтындығын ұғынуға талпынбаудың салдары. Сондай-ақ біржақты шешеімдер мен сыңар көзқарастың нәтижесі.

Әуелі – диагноз, содан кейін – рецепт. Дәрігер алдына келген науқастың шағымын тыңдамай, аурудың диагнозын дөп басып анықтамастан, үйіп-төгіп дәрі бере берсе, мұнысы өрескел қателік болары анық. Дәл солай, кез келген адамның жек жағдайын, көңіл-күйін, мәселесінің түпкі себебін түсінбестен айтылған ақыл да, қолданылған шара да пайдасыз, тіпті зиян болмақ.

Адамдардың бір-бірімен байланысы көп жағдайда «тән тілімен» болатын қарым-қатынасқа негізделеді. Мейерабин, Бердвистела, Альберт Мейерабиан, Рэй Бердвистел және басқа да зерттеушілердің пікірінше, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасының 7%-ы ғана сөз арқылы жүзеге асады екен. Ал қалған 38%-ы дауыс интонациясы, тоны мен тембрына, 55%-ы «дене тіліне» тиесілі көрінеді. Дене тілі дегеніміз – сөйлеушінің позасы (мысалы, қолын иегіне тіреп, денесімен алға еңкеюі, т.б.), ым (жест), тыныс алуы, қас-қабақ һәм бет-әлпет қимылы сияқты жағымды-жағымсыз ақпараттық жүйе.

Демек, қарым-қатынастың 93%-ы сөзбен емес, бецсаналы түрде жүзеге асады. Жоғарыда келтірілген пайыздық көрсеткіштер дәл болмаған жағдайдың өзінде, қарым-қатынастың дыбыссыз бейсаналы түрі басымдыққа ие екендігі даусыз. Сондықтан адамдардың көңіл-күйін, нені қалайтындығын бет-әлпет, тұла бойынан, жүріс-тұрысынан аңғару – өз алдына айрықша қабілет.

Жағдайды толық түсіну үшін «Мұндай әрекетке неліктен барды?», «Не себепті осылай болғаны оған ұнайды?», «Қандай көңіл-күйді бастан кешіруде?», «Мен оның орында болсам қайтер едім?», т.б. сұрақтардың жауабын іздеуге тырысу қажет. Эмоциялық зерденің негізгі тақырыбына жататын «эмпатия» дегеніміз – адамды жан-тәніңізбен, сана-сезіміңізбен түсінуге талпыну. Бірақ міндетті түрде онымен келісу дегенді бідірмейді.

Эмпатияға мына кішігірім тәжірибені мысал ретінде ұсынуға болады. Мұғалім екі оқушыны бір-біріне қарама-қарсы отырғызады да, орталарына бір затты қояды. Сосын екеуінен сол заттың түсін сұрайды. Біреуі «ақ» десе, екішісі «қара» дейді. Бір-бірінің сөзін жоққа шығарып, дауыстары көтеріле бастайды. Тіпті дауласуға дейін барады. Дәл осы сәтте мұғалімекеуінің орындарын ауыстырады да, «Енді айтыңдаршы, қандай түс екен?» дейді. Дауласуға дейін барған екі оқушының да аузына құм құйылып, бірден қателіктерін түсіне қояды. Өйткені ортадағы заттың екі жағы екі түрлі түске боялған болатын.

Дәл осы тәжірибедегідей адмдар бір-бірінің жағдайын біліп, мәселеге қарсы тараптың көзімен қарауды үйренгенде, яғни оқиғаға басқа ракурстан үңіліп, дұрыс ұғынуға талпынған кезде шиеленіс пен келіспеушіліктер азаяды. Тіпті күрмеудің түйіні өздігінен тарқатылып, оп-оңай шешіледі.

Түсінуге талпыну өмірдің барлық саласында аса қажет қағида. Жұрттың сұранысын түсінбей жатып, шығарылған өнім де, шәкіртінің деңгейін анықтамай жатып берілген білім де нәтижелі болмайды.

Мысалы, сатушы әуелі тұтынушының жеке жағдайын ойлап, оның қажеттілігін түсінуге талпынады. Проблемасын шешуге тырысады. Яғни «проблеманың шешімін» сатады, тұтынушының қажетін өтейді. Міне, бұл – нағыз кәсіби сатушының сауатты әрекеті. Ал кәсібилігі төмен сатушы тұтынушының жеке жағдайымен санаспастан, маркетингтің түрлі қызықтырушы тәсілін қолдана отырып тауарын өткізуге, затын сатуға тырысады. Мұндай саудадан тұтынушы опық жері анық.

баспаға әзірлеген

Бегімхан Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ)

Ақсу қаласының №2 ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі