МАЛ МОМЫНЫ – ҚОЙДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІНЕН КҮН РАЙЫНЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІН БОЛЖАУ:
- Жаңа басталған Жаңа жылдың Жаңа күні, бірінші күні – Ұлыс күні қой қораға алшаңдай басып, еркін кірсе, көктем ерте келмек;
- Таңертең тұрғанда қой желге қарсы күйсеп жатса, күн райының жақсы болуының белгісі;
- Қой өрісте тоқтамай тынышсызданып жүгірсе, қиы мен көңін тарпып, мазаланса, қар жауып, арты қарлы борасынға ұласарының нышаны деп білген жөн;
- Қой көп түшкіріп пысқырына берсе, аспанды бұлт торлап, тұманданып, жауын жауардағы ишара деп білу керек;
- Жауын жауып тұрған кезде, қой сілкініп, судан жүнін тазарта бастаса, жауын қойып, күн ашыларына сен;
- Қыс басталар кезде қойлар қорадан өздері еркін шығып, шашырай жиектеп жататын болса, сол жылғы қыстың жайма-шуақ жақсы боларының, ал қорадан шықпай шегіншектеп, маңырап, шулай берсе, күн райының бұзылар белгісі;
- Қойлар топталып үйездесе, күн шіліңгір ыстық болмақ;
- Қыс пен көктемде қой бытырап еркін жайылып жүрсе, келер күннің де жайлы боларының белгісі;
- Қойлар желге қарсы жайылса, күн суыту ишарасы;
- Қыста сойылатын қойлардың бауыр жүні ұзын өскен болса, алдағы қыста қар мол түсетінінің белгісі;
- Тұяғымен кеудесін, төсін қасыса, қыста қар қалың болмақ;
- Өрістен оралғанда, қойлар аузына бір тал шөп тістей қайтса, халық та қыс өте қатал боларын күткен;
- Қойлар үрит-соқ сүзісіп, көңін тепкілеп тістерін жиі қайраса, кешікпей боран болады;
- Қыс басында қойлар қора қабырғасын жиектеп шашырай жатса, қыс қаһарсыз жұмсақ болмақ;
- Сілкініп, сүйкеніп, маңыраса, жауын басылып, күн көрінеді;
- Қозы-лақ секіріп, секеңдеп ойнақтаса, жауын жауады;
- Қозылар қойдың алдын орап жайылса, қыс қолайлы болмақ.
СЕКЕҢДЕГЕН СЕЗІМТАЛ СЕРГЕК ЕШКІ КҮН РАЙЫНЫҢ ӨЗГЕРІСІН ҚАЛАЙ БІЛДІРЕДІ?
- Ешкі малы ауа райының өзгерістеріне төзімсіз болғандықтан ба, болатын құбылыстарды алдын ала иез сезетін, сергек сезімтал мал;
- Ешкілер таңертең ешбір қаперсіз күйсеп жатар болса, ол күннің жылы боларын білдіреді;
- Биік жерлерге шығып алып, секеңдеп секікуін қойып, қандай да бір ықтасындарға тығылып тұратын болса, кешікпестен жауын-шашын болып, суық бұрқасын борайтынының белгісін білдіретін көрінеді;
- Ешкілер өрістен асыға қайтып, тікелей қораға тығылып, тынышсыздана бастаса, түн суытып, күн райы қолайсызданып, түнде күрт бұзыларын меңзегені;
- Ешкілер тығылатын салқын жер іздеп, дамылсыз тынышсызданып, шыжбыңдай берсе, күннің ыстық шыбынды болуын білдіргені;
- Басқа малдардан бұрын өріп, алға ұмтыла берсе, күннің тымық боларын білдіргені;
- Ешкілер пысқырынып мазасыздана берсе, аспанның түнеріп, жауынның жауатынын біле бересің;
- Қыстың жайлы боларын ешкілер қорадан тыс, дөңес жерлерге жатып білдіреді.
ӨТЕ СЕЗІМТАЛ ЖАНУАР – ТҮЙЕНІҢ ӘРЕКЕТТЕРІНЕН КҮН РАЙЫНЫҢ ӨЗГЕРІСІН БОЛЖАУ:
- Басқа малдардан түйенің ерекшелігі – өте сезімталдығы. Ол ауа райының өзгерісін екі-үш күн бұрын сезеді екен;
- Жаңа күн – Наурыздың 22-нің түні түйе ернін жиі жыбырлатса, көктем ерте келетіндігінің нышаны деп білген;
- Ертеңгілік түйе жайылымға жайбарақан өзі шыққан болса, күн желсіз, жауынсыз, қарсыз, жайлы болады екен;
- Түйе күлде, ши, бұталардың түбінде басын төмен салып, шөгіп жатар болса, жел тұрып, қарлы борасын борап, дауыл соғады екен;
- Түйелер тобымен ыққа жайылған күні, күн райы бұзылады;
- Тайлақ, бота, атандар тайраңдаса, күн суытар болар;
- Інген әлсін-әлсін боздап, ботасына таяп келе берсе, не жауын жауып, не бұрқасын, дауыл соғар белгісі;
- Көктем мен қыс мезгілдерінде түйелер жайылым талғамай басы ауған жаққа жайыла берсе, алда жайлы, жылы күндер болмақ; ал желге қарсы жайыла бастаса, күн бұзылып, суытарын біле бер;
- Қыс айларында ернін жыбырлатар болса, қар жауып, қар асайды, қар суын ішеді, бұл көктемнің ерте шығатынын көрсетеді;
- Күн мен түннің теңелген тоғысы – алғашқы мизам туған күні түйе басын құбылаға қаратып, төрт аяғын төрт жаққа жіберіп, талтая керіліп, алаңсыз ұйықтаса, сол жылдың қысы – жайлы, бір жағын ықтап, жайсыз жатса, қыс қатты боларын меңзегені екен.
жиған-терген
Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ
М.Әуезов атындағы ЖОББ мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Павлодар қаласы
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
|
