* * *

Қазақтан шыққан алғашқы дәрігер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы туралы не білеміз?

‍⚕️ Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы - қазақтың әйгілі шипагер ғалымы, елдің әлеуметтік-саяси өміріне жүйрік тарихшысы әрі емші.

Ол еуропалықтардан бұрын оспадан вакцина тапқан. Емшілік, шипагерлік қасиет Өтейбойдаққа ата-тегінен жұғысты болған. Ата-баба әулетінің жинақтаған мол төжірибесін бойына дарыта білген Өтейбойдақ бұл салаға бар ғұмырын арнап, халық медицинасын ғылыми жүйеге келтірген. Сөйтіп шипагерліктің өз заманындағы биік деңгейіне көтеріле білген. Бүл жолда ол әл-Фараби сияқты атақ-даңқ, дүние-мүлік, бас құрап, үйлі-баранды болу дегендей, пендеге тән қасиеттердің бөрін тәрік етіп, бүкіл өмірін шипагерліктің қыр-сырын игеруге сарп еткен.

▪️Өтейбойдақтың өмір дерегі, туған, өлген жылдары негізінен "Шипагерлік баян" кітабындағы мағлұматтар бойынша белгілі. Автор "Шипагерлік баян" кітабын Жәнібек ханның тапсыруы бойынша 70 жасында жаза бастағаны туралы, содан Жәнібек хан дүние салған 1473 жылы кітапты 85 жасында жазып бітіргені жөнінде дерек қалдырған. Сондай-ақ Өтейбойдақтың 90 жасқа жақындап дүние салғаны жөнінде де дерек бар. Демек Тілеуқабылұлы Өтейбойдақты 1388 жылы дүниеге келіп, 1478 жылы дүние салды деп жобалауға болады.

▪️Өтейбойдақ "Шипагерлік баян" кітабында өзі туралы былай дейді: "Өтейбойдақ Тілеуқабылдың ұлымын. Ата-тегім — Ұлы жүз Зарман, Зарман ішінде Албан. Мекенім — Жетісу. Ауылымда құрбы-құрдас, таныс-білістерім аз емес. Жанымда Жиренше шешен, Жөнібек ханның қарашасымын. Жылым — иіртек, сексен беске келдім. Бойым ұзын, қара торы, қоңқақ мұрынды, кең иықты, қап сақалды, ұзын қасты, кем сөзді жанмын".

▪️Өзінің төл тәжірибелеріне сүйеніп, осыдан 5 ғасыр бұрын жазған медициналық үлкен ғылыми еңбегі – “Шипагерлік баян” күні бүгінге дейін құндылығын жоғалтқан жоқ.

▪️Туындыда жүрек, ми, сөл (адам организмінен бөлінетін), т.б. мүшелердің адам организмінде алатын рөлі, күйік, үсікті емдеу, тамыр ұстау сияқты өзекті мәселер айтылған. Кітапта шешек ауруына қарсы вакцина егуді ағылшын ғалымы Э.Женнерден (1796) 320 жыл бұрын жазғандығын атап айту қажет.

 “Шипагерлік баянда” өсімдіктерден алынған 854 түрлі, жануарлардан алынған 455 түрлі шипалық қасиеті бар емдік дәрілердің тізімі, адам мүшелерінің 430-ға тарта атаулары, мыңнан аса дәрі және 4577 мәзір берілген.

  Бұл қолжазбаны Райымбет, Шыбыл, Қоңырбөрік, Тама, Бұршақ би бір-біріне өсиетпен тапсырып, хижраның 1170-жылына келгенде (Григорий күнтізбесі бойынша 1827–1828 ж.) бесінші рет, 1952 ж. Түменбай Ыстанбайұлы алтыншы рет, 1991 ж. Нұртай Түменбайұлы 1952 жылғы нұсқаның 1968 ж. өртелгеннен кейін қалған бөлігін жетінші рет көшірген. Бұдан кейін 1994 ж. араб әрпімен Үрімшіде, 1996 ж. Алматыда (“Жалын” баспасында) қазақ тілінде басылып шықты.

* * *

Шетелге шыққанда нені ескеру қажет? - маңызды 5 кеңес

Альберт Камю “Саяхат – өзімізді қайтадан іздеп табуға арналған ең ұлы ғылым”, - деп айтқан екен. Иә, бұл сөздің жаны бар. Себебі өзге мемлекеттің тыныс-тіршілігімен танысып, ауасымен тыныстау - адамды бұрын-соңды болмаған ерекше күйге бөлейді. Олай болса, сіз де жақын арада саяхаттауды жоспарлап жүрсеңіз, біздің кеңеске құлақ асыңыз.

1️⃣ Алдын ала орын алып қою

Демалыс белгілі бір күндерде өтетініне сенімді болсаңыз, турды ертерек алып қойыңыз. Мысалы, ақпан және наурыз айларында алсаңыз, қаржыңызды айтарлықтай үнемдейсіз. Жыл басында туроператорлар авиатасымалдаушылармен келісімшарт жасасады. Туризм – маусымдық қызмет түрі. Әдетте, қысқы кезеңде кәсіпорындар қаржылық ресурстарын толықтыруы керек. Және оларды тарту үшін олар өте қолжетімді бағамен турларды ұсынады. Ал көктем және жаз айларында бағасында айырмашылықтар болатыны рас.

Алдын ала орын алу немесе соңғы минуттық тур туралы жиі айтылады. Қайсысы тиімдірек? Қаржылық жағынан алғанда, бірдей шығын кетеді. Бірақ “соңғы минуттағы” турларды сатып алғанда туристер әдетте, кету күндерін, қонақүйлерді және әуе тасымалдаушыларын таңдай алмайды.

2️⃣Әуе билеттері

Көптеген саяхатшы әуе билеттерін алдын ала іздеп, ертерек сатып алсаңыз, рейс соғұрлым арзан болатынын айтады. Ұшуды жұма, демалыс, мереке және мереке алдындағы күндерге жоспарламау керек. Жоғары сұраныс әуе компанияларының тасымалдау құнын көтеруге итермелейді.

Қолжетімді бағалар сейсенбі, сәрсенбі және бейсенбі күндері белгіленеді. Интернет арқылы билеттерді брондау кезінде «төмен бағалар күнтізбесін» пайдаланыңыз. Сейсенбі күні түстен кейін отырғызу талондарына тапсырыс беруді ұмытпаңыз. Қазіргі уақытта көптеген компаниялар айтарлықтай жеңілдіктер ұсынады.

3️⃣Ұшақтағы орынды дұрыс таңдаңыз

Демалыс орнына ұшу да сапардың бір бөлігі. Сондықтан оны ыңғайлы етіп жасаған жөн. Билет сатып алғанда, рейстің бағыты мен уақытын бағалаған жөн. Орынды күн түспейтін жақтан брондау жақсы. Перделері жарықтан қорғайды, бірақ жоғары температурадан толық қорғаныс бермейді.

4️⃣ Монеталарды жаныңызды ұстаңыз

Мүмкін болса, баруды жоспарлап отырған елдің монеталарын алыңыз. Себебі әуежайда ақы төлеуге, бір бөтелке су немесе бір шыны кофе сатып алуға тура келеді. Ал ұшып келгеннен кейін банкомат іздеуге күш те, ниет те жоқ болады. Ал терминал ғимаратында орналасқан ақша айырбастау пункттері ең қолайсыз бағамды ұсынады. Жалпы, ірі банк бөлімшелерінде немесе барлық негізгі туристік көшелерде орналасқан айырбастау пункттерінде қолма-қол ақшаны ауыстыру тиімдірек. Бірақ ең жақсы баға банкоматтарда ұсынылады.

Бұл сәт автобуспен саяхаттағандарға да қатысты. Кем дегенде, тур кезінде құлаққаптар үшін ақы төлеу керек. Ал кәдесыйлар үшін олар қолма-қол ақша сұрайды.

5️⃣Барлық ақшаңызды бір жерге қоймаңыз

Бұл - ескерту. Әрине, ең жақсы нұсқа қолма-қол ақшаны сейфте сақтау. Бірақ жеке секторды айтпағанда, барлық қонақүйлер мұндай қызмет көрсете бермейді. Сондықтан ақшаны бірнеше бөлікке бөліп, әртүрлі жерге сақтаған дұрыс. Себебі танымал туристік бағыттарда қалта ұрылары көп болады. Шетелге шыққанда нені ескеру қажет? - маңызды 5 кеңес

* * *

Орта ғасырдағы ірі қаланың ақшасы несімен ерекшеленді?

Отырар – ертеден шығыс әлеміне танымал болған қала. Кейбір деректерге қарағанда осыдан екі жарым мың жыл бұрын оның орнында алғашқы қоныстар болған. VІ – VІІІ ғасырларда Отырар Сырдария өзенінің орта ағысындағы саяси орталық болды.

Кейін ІХ – ХІІ ғғ. сол аймақтың басты қалаларының біріне айналады. Отырар Қазақ хандығы заманында мәдениеті мен экономикасы жақсы дамыған орталықтардың бірі болған. Отырар қаласының гүлденіп, орта ғасырдағы ірі қала орталығына айналуына оның орналасқан орны үлкен әсер етті.

Ендеше бүгін Отырар алқабында шығарылған теңгелер тарихына тоқталамыз. Өздерің білетіндей, Отырар — бұл Қазақстан тұрғындары ғасырлар

бойы пайдаланып келген ақшаның барлық тарихы көрсетілген, уақыт айнасындай болған ежелгі қала. Ақшалар мұнда әртүрлі болатын. Ал ол уақытта ақша реформасы қазіргі кезге қарағанда әлдеқайда көп болды.

Отырар көшпелілермен айырбас сауда жүргізетін орын болды. Мұнда түрлі жәрмеңке ұйымдастырылып, ел экономикасы жақсы дамыды. Отырарда бірнеше түрдегі қола теңге шығарылды. Теңгелердің бет жағында шаршылы садақ, конус тәрізді құрбан шалатын орын, «X» нысанды таңбалары бейнеленген. Оларды Қаңлы мемлекетінің мұрагері болған Кангу Тарбан деген түрік бірлестігінің билеушілері соқтырған болса керек.

Жергілікті теңгелер Жетісуға қарағанда Отырарда ертеректе қалыптасқан. Отырар жиынтығына кіретін теңгелер Сырдарияның орта ағысындағы қалалардан табылды. Сонымен қатар мұнда халықаралық және аймақаралық саудада пайдаланылған шетелдік теңгелер әлдеқайда көп табылды. Сауда мен ақша айналысы қалалар дамуындағы аса маңызды факторлардың бірі болды. Қала материалдық игілікті өндіріп қана қойған жоқ, сондай-ақ сауда да жасады. Бұл орайда оның екінші міндетін сол заман үшін ең маңызды деп санауға болады.

Міне, Отырар алқабынан шыққан теңгелер тек ішкі саудаға ғана емес, сыртқы сауданың дамуына да айтарлықтай әсер еткен.

* * *

Күншығыс елі “Kakebo” әдісімен ақшаны қалай жинайды?

"Kakebo" – үй қаражатын үнемдеуді білдіретін үш иероглиф. Бұл - жапон азаматы Мотоко Ханидің ойлап тапқан қаржы жүйесі. Нақтырақ айтсақ, аталмыш әдісті қолдану арқылы сіз аз мөлшерде, бірақ тұрақты қаражат үнемдеуді үйренесіз.

Kakebo әдісі қалай жүзеге асады?

Ол үшін үлкен және кішкентай екі дәптер қажет. Үлкеніне кірістерді жазып, шығындар мен жинақтарды жоспарлайсыз. Ал шығындарды жазуды ұмытпас үшін кішкентай дәптерді өзіңізбен алып жүресіз. 

✍Шығынды қалай жазамыз?

Ақша жұмсаған сайын шығынды жазып отырасыз. 

Бір айлық кіріс жоспарын кесте не баған түрінде жазасыз. Айдың басында жоспарланған кірісті тізіп шығыңыз: жалақы, қарыз, сыйақы. Қажет кезде кесте мен бағанды түзете алатындай болуымыз керек. Түзетілген жерді түрлі-түсті қаламмен жазуға болады.  

Бір айлық үнемдеу жоспарын былай жасайсыз. Қанша ақша жинағыңыз келеді, соны жазасыз. Шығынды жоспарлайсыз. Содан соң нақты жинау керек қаржыны көрсетесіз.

Бір айлық шығындар жоспарына шығындардың барлығын енгізіңіз. Мысалы, коммуналдық төлемдер, жалға алған пәтер ақысы, бірлікке қажетті ақша, несие, т. б.

Жоспарда бекітілген бойынша артық қалған ақшаны бірнеше сатыға бөліңіз.

Тұрмыстық шығын: азық-түлік, киім, үй тазалау құралдары.

Білім алу шығыны: тренинг, ағылшын курсы, кітап сатып алу.

Ойын-сауық: кинотеатрға бару, кездесулер т.б.

Басқа да шығындар: үш қатарға жатпайтын өзге шығындар.

Дәл осы жүйемен жүрсеңіз, ақша жинауды меңгересіз. Ай соңында жоспардың орындалғанын талдаңыз. Бұл келер айдың жоспарын дұрыс құруға әрі қателіктерді түзетуге көмектеседі.

Жүйеде үнемдеуге арналған амалдарға тоқталайық:

▪️Күн сайын қалтаңыздағы тиындарды банкаға салыңыз. Айдың соңында қомақты қаржы жиналып қалғанын өзіңіз де байқамай қаласыз.

▪️Қайтарылған қарыздарды депозитке салыңыз. Бұл табыс емес. Өткен айда жетпеген ақшаңыздың қайтарымы.

▪️Өзіңізге қаржылай жаза түрін ойлап табыңыз. Жаман әдет немесе жаттығуды өткізіп алғаныңыз үшін өзіңізді жазалаңыз. Банкаға жаза түрінде белгіленген қаражатты салыңыз. 

▪️Жұмсайтын ақшаны төрт аптаға бөліңіз. Жеті күндік бюджеттен қалған барлық ақшаны апта соңында банкаға салыңыз.

▪️Қажет емес тауарды сатып алғыңыз келсе, келесі айға шегеріңіз. Егер 30 күннен соң сатып алуды қаласаңыз, солай жасаңыз.

* * *

Жаңа кинолар хақында

"Оттегі" драмасы. Басты кейіпкер Ғабит - қылмыс әлемінің серкесі. Алайда ол түрмеде жатқан кезінде сырқаттанып қалады. Өкпесі өздігінен дем ала алмағандықтан, Ғабит әрқашан оттегі баллонымен жүруге мәжбүр болады. Ал ем қабылдап жатқан клиника оның тым кеш келгенін және оған көмектесе алмайтындарын айтады. Осылайша "Габа" өмірінің соңғы сәттерін еркіндікте өткізу үшін клиникадан қашып кетеді. Басты рөлдерде: Олжас Абай, Асан Мәжит, Саят Исембаев, Иманәлі Сапаров, Клара Белжанова.

“Біздің жігіттер. Афган” комедиясы. Ауғанстаннан Қазақстанға ірі көлемде есірткі келеді. Бұған тоқтау салу үшін министрлік барлаушы Ораз бен оның Ауғанстанды жақсы білетін әрі соғысқа қатысқан екі досын сол елге жіберуді ұйғарады. Ал үш ардагердің қатарына “үлкендерді” менсінбейтін жас барлаушы қосылады. Олар жас айырмашылығындағы кикілжіңге қарамастан, есірткі мәселесін шешуі керек. Басты рөлдерде: Ұлан Нүсіпәлі, Алматы Сақатов, Бейнұр Баймұхамбетов, Еркебұлан Тоқтар.

"Предчувствие" фантастикасы. Болашақта адамзат қажетсіз эмоциялардан арылудың жолын табады. ДНҚ-ны тазартуға шешім қабылдаған Габриэль өткен өміріне саяхат жасай бастайды. Мұнда ол Луиспен жиі кездеседі. Екеуінің арасындағы өзара тартылысты байқаған Габриэль оны еске алған сайын қорқынышты жағдайдың орын алатынын алдын ала сезеді. Басты рөлдерде: Леа Сейду, Джордж Маккэй.

Жас рейтингі: 18+               

"Манкимэн" боевигі. Мумбайдың қатыгез көшелері оны ешбір кедергіге тоқтап қалмайтын ержүрек күрескерге айналдырды. Себебі ол отбасы үшін кек алуды көздейді. Осылайша оның өмірі ақша үшін астыртын шайқасқа бөлінеді, онда бетперде киген адамдар ең бай және ең жауыз адамдар үшін элиталық түнгі клубта жұмыс істеп, соңғы демі қалғанша күреседі. Күн өткен сайын ол құпия әлемге тереңінен еніп, қылмыс әлемінің басшыларымен және қарапайым халықтан бәрін тартып алатын жемқор саясаткерлермен есеп айырысады. Басты рөлдерде: Дев Пател, Шарлто Копли.

Жас рейтингі: 18+               

"След киллера" қылмыстық драмасы. Чикаго полициясы бірнеше жыл бойы қаланы қорқынышта ұстаған қанішер өлтірушіні сол күйі ұстай алмайды. Алайда бір күні ол күтпеген жерден жоғалып кетеді және аяқ асты пайда болады. Ал бұл аралықта көпшілігі қылмыскер туралы ұмытып кеткенімен, оның ісіне тергеу жүргізген детектив есінен шығара қоймайды. Бес жыл өткеннен кейін Шотландияда да сол қолтаңбаға ұқсас кісі өлтіру оқиғасы орын ала бастайды. Детектив сүйіктісін өлтірген қылмыскерден кек алу үшін әлемнің екінші жағына аттануына тура келеді. Басты рөлдерде: Сэмюэл Л. Джексон, Винсент Кассель.

Жас рейтингі: 18+               

" Омен. Первое знамение" қорқынышты фильмі. Жас америкалық әйел шіркеуде қызмет ету үшін Римге барады. Мұнда ол әлемге қараңғылық пен зұлымдықтың бейнесін әкелетін қастандыққа тап болады. Басты рөлдерде: Билл Найи, Чарльз биі. Жас рейтингі: 16+               

"Пушистые спасатели: Новая команда" мультфильмі. Мэгги нағыз супер қаһарманға айналды! Ол алғаш рет бетперде таққаннан бері қаладағы қылмыс іс жүзінде жойылады. Енді Мэгги анда-санда қолтаңба беріп, салықты есептеп, түрлі шоуларға қатысуы керек. Бұл өмір -  суперқаһарман үшін іш пыстырарлық. Бірақ бір күні зұлым данышпан тым босаңсып кеткен қаланы басып алуға шешім қабылдайды. Енді Мэгги мен оның жаңа суперқаһармандар тобының лайықты қарсыласы бар!                         

баспаға әзірлеген

Бегімхан  Ибрагим (КЕРІМХАНҰЛЫ) >>

Ақсу қаласының Абай атындағы ЖОББ мектептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі