ЖҮЙРІКТІҢ БАБЫН БІЛУ

Бабы бұзылған жүйріктің жөндеу

• Тер буып бабы бұзылған жағдайда жүйріктің жүні жығылып түсі шаңбозаң тартып, тер ақпай қиналады. Бұны кейде «жел тиді» деп те атайды. Бұндай күйге түскен жүйрікті қинап терлетеді де, тері шыққан соң арнайы орнатылған шатырға кіргізіп (жел тимес үшін) терін қырғышпен сыпырады. Бірақ ьұл орайда, табиғи түрде тері аз шығатын аттар да болатынын білген жөн. Бұндай жылқыларды қинамау керек. Терін алған соң 3-4 күн қатарынан еңіс жерге қинамай шаптырып, бабына келтіреді.
• Тынысы ашылмай қиналған жылқыны бабына келтіру үшін (табиғи тынысын ашу үшін) 3-4 күн қатарынан еңіске салып, өзінің ығымен ешбір қинамай шаптырған дұрыс. Сонда ғана өкпесі кеңіп, тыныс жолдары ашылып, терісі кеңейеді.
• Баптау барысында кермеде ұзақ байланған жылқы кей жағдайда мезі болатын жайттар да болады. Оның белгісі жайылымы мен бабы жап-жақсы бола тұра үлкен-кіші қара жарыстарда ашылып шаппай қояды. Бұндай күйге түскен жылқыны кешкі апақ-сапақта 10-15 шақырым қашықтыққа есер жылқымен қосарлап шаптырып, жалыққан сезімін арылтады. Жалығудан арылған жылқы сол сәтте, яғни, іңір шабыс үстінде түзеледі.
• Жалыққан жүйрікті бабына келтіру үшін: жақын маңдағы биік тау немесе төбеге жетелеп шығарады немесе қара жұмысқа жегілген шабан аттармен арнайы жарыстырып, әдейі оздырып, жарыс барысында жан-жақтан қиқулап делебесін қоздырады.
• Кермеде тұрған жерінде иісі көңіл сергітетін арша секілді өсімдіктерді жел жақтан тұтатып иіскетеді. Сондай-ақ, жылқыға жайлы сазды үндет тыңдатқан дұрыс. Одан болмаса, үйренген үйіріне 2-3 тәулік жіберіп, қайта ұстаған жағдайда сөз жоқ жалығудан арылады.
• Байланған жүйріктің іші қатып қалатын оқиғалар жиі кездесіп тұрады. Іші қатып қалған жылқыны қара жарысқа жіберіп, шауып келген күні таң асырады да, сиыр сәскенің кезінде бір шақырым қашытыққа жайлап қосаяқ шабыспен жүргізеді.
• Қоңы толық күйінде байланған жылқыны тез арыту үшін жем-шөпті тым қысып беруден іш түйілу пайда болады. Ішегі түйілген жылқыны дереу босатып, үйірге жібереді де, бір аптадан соң қайта ұстап, 2 күн қатарынан жеңіл жарыстарға салады.
• Дәруменкеміс болуы және әртүрлі физиологиялық ауытқудың әсерінен тер буған жылқыны 2 күн қатарынан ащылатып (тұз жалатып) кешке қарай тымық ауада терлетеді.
• Баптау кезінде ширығып бой жинамаған жылқыны кешкі іңірде, яғни, апақ-сапақта жабулап терін алып, одан кейін ақырын жетелеп жүргізіп көріп, кермеден алыстау жерге жалғыз өзін бос жібереді.
• Жем-шөпті шектен тыс қысып беруден жүйрік езеуреп, жүрегі қарайып әлсізденеді. Оны емдеудің жолы сиырдың жас тезегін сұйық майға араластырып жұтқызады.
• Байланған жүйріктердің іші тартылмай қиналады. Жем-шөп жемей алаңдаушылық пайда болады. Әлсін-әлсін тышқақтайды. Бұл баптау барысында жіберген қателіктен болуы себепті бабын жөндеу үшін қойдың көңіне байлап, ақ ырғай, ұшқат тәрізді өсімдіктің түтініне ұстайды.
• Қара жарыстарда суырылып үздік келіп тұрған жүйрік кенет шаппай қалады. Оның сыртында құлағының түбінен тер ағып теңселіп тұрады. Бұндай күйге түскен жылқыны «делбе тиген» дейді. Бұдан арылту үшін: бір дүркін жақын маңға шаптырып алып, қандауыр арқылы қос қабағынынң артқы тамырынан 200 грамм (әрқайсысынан 100 грамм( шамасында қан алады. Одан кейін саумал берген оңды.
• Қара жарыс кезінде дұрыс суытпағандықтан жүйріктің аяғына қан түседі. Бұндай жағдайда жүйріктің алдыңғы екі аяғының тұсарлық тамырынанқан шығарады. Қан шыққан тұсты түтін сіңген құрым киізбен орап байлайды да, тұзды қара шаймен сылайды. Одан кейін бір апта жұлдыз туғаннан бастап, соңғы жұлдыз сөнгенге дейін түні бойы жетектеген дұрыс.
• Жүйріктің қабақ үстіндегі шұңқыры суалып, көз қабаты шығыршықтанса бұл бабы тайып, болдыра бастағанының белгісі. Жылқыны қалпына келтіру үшін қойдың сүтін (күшпен) ішкізеді.
• Жүйріктің күнделікті ішіп жүрген суы жақпай, бабы бұзылған жағдайда (тезегі сұйылу, тышқақтау) оны қатты шөлдетіп, ауыздығын алмай дамыл-дамыл (шөлін қандырмай) суарған дұрыс. Сонымен қатар, қалақайдан (шақшашөп) қоймалжың сұйық жасап ішкізу керек және көзіне май жаққан тиімді. (жалғасы бар)

жиған-терген

Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ

Ақсу қаласының №2 ЖОББ мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі