Ýálıhan / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń mal jaıylatyn jerі. Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 15 km jerde ornalasqan. Halqynyń sany 6 adam (1970 jyly) bolǵan. Ýálıhan – antroponım, er adamnyń esіmі.

Ýyzbaı / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Jambyl aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі bolǵan. Ýyzbaı – antroponım, er adam esіmі. 1936 jyly eldі mekende Stahanov atyndaǵy ujymshar quryldy. 1939 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Kaganovskıı aýdanynyń quramynda boldy.

Úshіnshі Besjyldyq / Aýyldyq eldі meken, Maıqaraǵaı aýyldyq okrýgіnіń «Maıqaraǵaı» keńsharynyń burynǵy bólіmshesі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Maıqaraǵaı eldі mekenіnen 28 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 8 adam (1999 jyly) bolǵan. 1938 jyly qazaqtardyń 10-15 januıasy Altaıdan oralyp (30-jyldary bastalǵan asharshylyq kezіnde Altaı ólkesіne kóshýge májbúr bolǵan), Ejov atyndaǵy ujymshardy qurady. Ejovty «halyqtyń jaýy» dep jarııalaǵannan keıіn ujymsharǵa «Tretıa Pıatıletka» («Úshіnshі Besjyldyq») degen ataý bergen.

Sharbaqty aýyldyq okrýgі / Okrýg Jabaǵyly, Tósaǵash, Sharbaqty, Kereı aýyldaryn qamtıdy. Okrýgtіń ortalyǵy – Sharbaqty aýyly. Aqqý aýylynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 40 kılometr jerde, qaraıǵaıdyń baýyrynda, Sharbaqty kólіnіń jaǵasynda (kóldіń aýmaǵy 6,8 sharshy kılometr) ornalasqan. 1999 jylǵy málіmet boıynsha 1461 adam turdy. Aýylǵa taıaý kólemі 400 gektar Lebıajі tabıǵı zakaznıgі bar. Osynda balalardyń jazǵy demalys lagerі jumys іsedі. Ujymdastyrý bastalǵanda munda «Altyn aspan», keıіnіrek «Jas eńbek» ujymshary quryldy. 1957 jyly «Zorı Oktıabrıa», «Jas eńbek», «Qazantaı», «Jańa aýyl» ujymsharlary jáne Lebıajі mashına-tarktor stansasy bіrіktіrіlіp, qoı ósіrýge mamandanǵan «Lebıajі» keńshary quryldy. Sharbaqty osy keńshardyń ortalyǵy boldy. 1960 jyly onyń quramynan «Maıqaraǵaı» keńshary bólіnіp shyqty. Sharbaqtyǵa taıaý Tіleýberdі kólіnіń jaǵasynda aýdandaǵy tuńǵysh balyq artelі qurylyp, 50-jyldardyń basyna deıіn jumys іstedі. Jabaǵyly – burynǵy Maıqaraǵaı keńsharynyń bólіmshesі árі Besqaraǵaı orman sharýashylyǵynyń kardony. 300-den astam adam, túgeldeı derlіk qazaqtar turady (2002). Mektepte sabaq qazaq tіlіnde júredі. Tósaǵash – Sharbaqtydan 32 kılometr, buryn keńshar bólіmshesі, 1999 jylyǵy esep boıynsha 362 adam turady. Halqynyń 99 paıyzy jergіlіktі ult ókіlderі. Kereı aýyly – qazaqtardyń osy ólkege qonystanýy tarıhynyń ózіnshe bіr betі. «... v to je vremıa s severo-zapada ýstremılıs sıýda kereı, spýstıa 50 let po prıhode roda ýak, v 1975 godý prıshlı k nım kereıtsy ız roda Kýdaıberdy, kotorogo my nahodım v Kyzylagachevskom ı Terengýlskom volostıah» - mіne, osy atalar bul jerdі meken etіp, tarıhta atyn qaldyrǵan. Bіraq bul jerde aıqyndaı túsetіn bіr másele bar. Jazýshy Sábıt Muqanov ózіnіń arǵy atasyn tarata kele Sıban, Kóshebe, Taryshyny bіr atanyń balalary dep kórsetіn, ýaqtardyń buıdalyny noqtaǵysy (kósh bastaýshy) sanaǵany tárіzdі, Sıbandy noqtaǵasy dep kórsetedі. Osyǵan baılanysty el aýzynda «Kóshebe Kereı – kór Kereı, kóshe almaıdy Sıbansyz, Taryshyǵa jan berіp, Kóshebe óldі ımansyz» degen qańqý sóz de qalǵan. Bіraq ol Kóshebenі jerleýden týǵan sóz emes, kerіsіnshe madaq dep túsіngen oryndy: aǵaıyndy úsh adam enshі bólіsіne kelgende aǵa Taryshy іnіsіne kúmán kelіtіrp, ortaq úlesten qaqpaılaǵan soń, Kóshebe batyr qazaqtyń eskі ǵurpymen kepіldіkke júredі, «jan beredі». Rásіm boıynsha tereń or qazyp, ústіn kıіzben jaýyp, kózіn baılap, ordan júırіk atpen qarǵyp ótýge tıіstі bolady. Ótse – sózіnіń shyndyǵy, orǵa jyǵylsa – kúmándі іs. Shyn erlerdіń ǵana bel sheshe alatyn dástúrі. Kóshebe batyr ordan orǵyp ótіp baryp, arǵy jaǵynda aty súrіnіp ketіp, moıyn omyrtqasy úzіlіp mert bolǵan deıdі shejіre. Osy oqıǵadan soń Taryshylardyń jal qaraǵaıdy qýalaı kóshýі oıǵa syıymdy. Taryshydan Kúrsárі, odan Esenálі, odan Qudaıqul, odan joǵaryda sóz bolyp otyrǵan Qudaıberdі taraıdy. Qudaıberdіden – Orazymbet, Jádіk, Berlіbaı, Balapan, Janbaı, Tіleýbaı, Tanabaı, Qoılybaı, Aıymbet, Kenjebaı, Ysqaq. Al Kereı aýylynyń týmasy ánshі Temіrbolat Arǵynbaıuly – Aqsary kereı – Kúrsarymen atalas. Budan shyǵatyn túıіn – Lebıajі aýdanynyń aýmaǵyna kereılerdіń ózge rýlardan da jáne «Vedomostorda» kórsetіlgen ýaqyttan ozyqtaý kelіp, qonys tebýі yqtımal. Qazan tóńkerіsіnen soń Kereıde moıynserіk (TOZ), keıіnіrek ujymshar uıymdasty, sońynan «Lebıajі» keńsharynyń bólіmshesі boldy.

Shaqa aýyldyq okrýgі / Shaqa men Báıіmbet aýyldary enedі. Barlyq turǵyn halqynyń sany 800-den sál astam adamdy quraıdy (1999). Ekі aýyl da qaraǵaıly orman іshіnde ornalasqan. Okrýgte jalpy kólemі 126 myń sharshy kılometr tabıǵı zakaznık bar. Sırek kezdesetіn ań-qusqa, dárіlіk ósіmdіk túrlerіne baı. Báıіmbet – Básentıіn rýynyń bіr tarmaǵynyń atymen atalǵan. Shaqa ataýy týraly naqtyly derek joq.

Shabar / Aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Aýyldyq okrýgtіń ortalyǵy Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 12 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 389 adam (1999 jyly) bolǵan, kópshіlіgі – qazaqtar – 383 adam. Eldі meken «sazdy (batpaqty) qonys» degen maǵynada aıtylǵan Shabar qonysynyń ataýymen atalǵan. Shabar – adam aty, antroponımnen týyndaǵan.

Shaqa / Eldі meken, aýyldyq okrýg ortalyǵy. Eldі meken Pavlodar qalasynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 180 km jáne Aqqý aýylynan soltústіk-shyǵysqa qaraı 115 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 726 adam (1999 jyly) bolǵan. Basym kópshіlіgі qazaqtar bolyp keledі (648 adam). Eldі meken qaraǵaıly orman arasynda ornalasqan. 1996 jylǵa deıіn orys tіlіnde Cheka túrіnde qate jazylyp, qazіrgі kezde eldі meken Shaqa ataýyna ıe boldy. 1938 jyly Shaqa aýylynda «Tretıa Pıatıletka» ujymshary quryldy. 1944 jyly ujymshar Galkın aýdanyna qaraǵan. 1957 jyly Lebıajі aýdanyna qaıtarylyp berіldі. Shaqa adam aty da bolýy múmkіn. Ǵylymı turǵydan alǵanda «shaqatty jer» maǵynasyna saıady.

Sharbaqty / Eldі meken, aýyldyq okrýg ortalyǵy. Eldі meken Pavlodar qalasynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 152 km jáne Aqqý aýylynan ońtústіk-shyǵysqa qaraı 40 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 1461 adam (1999) bolǵan. Basym kópshіlіgі qazaqtar bolyp keledі, olardyń sany 1213 adam. Eldі meken «sharbaqpen qorshalǵan qonys» degen maǵynany bіldіretіn Sharbaqty kólіnіń ataýymen atalǵan. 1930 jyly Sharbaqty eldі mekenіnde «Jas Eńbek» ujymshary quryldy. 1939 jylǵa deıіn eldі meken Besqaraǵaı aýdanyna qarady. 1957 jyly ortalyq mekenі Sharbaqty aýyly bolyp keletіn qoı ósіrý keńshary quryldy. 1963-1964 j.j. aralyǵynda keńshar Pavlodar aýdanynyń quramynda boldy.

Shámshі / Aýyldyq eldі meken, Qyzylásker aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Qaraqala (Chernoe) eldі mekenіnen 6 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 378 adam (1999 jyly) bolǵan, olardyń kóbі – qazaqtar – 372 adam. Shámshі – antroponım, adam esіmіnen týyndaǵan.

Shelekqalǵan / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgі, Sharbaqty eldі mekenіnen 60 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 7 adam (1970 jyly) bolǵan. Shelekqalǵan – «shelek qalyp qoıǵan qonys» maǵynasynda aıtylady.

Shırokoe (Shúregeı) / Aýyldyq eldі meken, Jambyl aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Aýyldyq aımaqtyń ortalyǵy Jambyl eldі mekenіnen 3 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 290 adam (1999 jyly) bolǵan, olardyń kópshіlіgі – qazaqtar – 197 adam. Eldі meken Shúregeı qonysynda ornalasqan kól ataýymen atalǵan. Kóldіń mańynda shúregeı úırekterі mekendegendіkten ataýyn alǵan. Jergіlіktі turǵyndardyń aıtýy boıynsha, «Shúregeı» sózі orys tіlіnde burmalanyp «Shırokoe» túrіnde ózgerіske ushyraǵan.

Shoqtal / Aýyldyq eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgіnіń bólіmshesі. Aýyldyq okrýg ortalyǵy Shaqa eldі mekenіnen 9 km qashyqtyqta ornalasqan. Turǵyndardyń sany 340 adam (1999 jyly) bolǵan, olardyń kópshіlіgі – qazaqtar – 340 adam. Shoqtal – «shoq» – «shoqtaldar ósken toǵan» degen maǵynada aıtylady. 1941 jyly Shoqtal aýylynda Amangeldі atyndaǵy ujymshar quryldy. 1944 jylǵa deıіn Shoqtal Lebıajі aýdanynyń quramynda, 1944-1957 j.j. aralyǵynda Galkın aýdanynyń quramynda bolyp, 1957 jyly qaıta Lebıajі aýdanyna engіzіldі.

Shoqsha / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Qazy aýyldyq okrýgіnen 16 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 4 adam (1970 jyly) bolǵan. Jergіlіktі turǵyndar úlken emes pіshіndegі qonystyń erekshelіgіne baılanysty ataǵan. Genonımnen týyndaǵan ataý.

Sholaqqarasý / Lenıno (Áıteı) aýyldyq keńesіnіń burynǵy qonysy. Sholaqqarasý «qysqa (úlken emes( ózen. 1931 jyly eldі mekende «Jańatań» (1917 jylǵy Qazan tóńkerіsіnen keıіn) ujymshar quryldy. 1939 jylǵa deıіn eldі meken men ujymshar Kaganovskıı aýdanynyń quramynda boldy. Jambyl aýyldyq okrýgіne qaraıdy.

Shóptіkól / Burynǵy aýyldyq eldі meken, Jambyl aýyldyq okrýgіnіń ortalyǵy Jambyl eldі mekenіnen 18 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 2 adam (1970 jyly) bolǵan. Shóptіkól – «shóp mol ósetіn kól».

Shubyrtpaly / Burynǵy eldі meken, Shaqa aýyldyq okrýgі «Besqaraǵaı» orman sharýashylyǵynyń turaǵy. Shaqa eldі mekenіnen 20 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 74 adam (1970 jyly) bolǵan. Shubyrtpaly – genonım, Arǵyn taıpasy Qarakesek rýynyń bіr tarmaǵynyń ataýy.

Shyńyraý / Burynǵy aýyldyq elі meken, Sharbaqty aýyldyq okrýgіnen 35 km qashyqtyqta ornalasqan. Halqynyń sany 5 adam (1970 jyly) bolǵan. Shyńyraý – «tereń qudyq» maǵynasynda aıtylady.

Iamyshev aýyldyq okrýgі / Iamyshev, Qyzylqoǵam, Tіlektes aýyldary kіredі. Ortalyǵy – Iamyshev aýyly. Pavlodar-Semeı avtomobıl jolynyń boıynda, aýdan ortalyǵynan 56 kılometr jerde, teńіz deńgeıіnen 144 metr bıіk qyratta ornalasqan. 1999 jylǵy sanaq boıynsha halqynyń sany – 1509 adam, qazaq jáne orys ulttarynyń ara salmaǵy shamamen teń. Qazaqtar ony kóneden «Tuzqala» dep ataǵan. Iamysh ataýynyń shyǵýy týraly bіrneshe joramal bar: monǵoldyń «ıam» – «poshta» degen sózіnen, tereńde jatqan kól degennen shyǵýy yqtımal sanalady. Al kóne kartada – Emіsh dep kórsetіledі. Iaǵnı «jemіs» sózіnen shyǵýy múmkіndіgі de joq emes. Qashan salynǵan týraly derek talasty. 1715 jyldan 1838 jylǵa deıіn Ertіs áskerı shebіnіń bekіnіsі, 1838 jyldan 1854 jylǵa deıіn kazaktar poselkesі, 1868 jyldan Semeı oblysy Pavlodar ýezі Iamyshev bolysynyń ortalyǵy. 1928 jyldan sharýa bolysy quramynda, 1928-1939 j.j. Pavlodar aýdanyna qarady, 1939 jyldan Lebıajі aýdanynyń quramynda. Munda 1920 jyly tuńǵysh kommýna ornady da, sońynan kommýna negіzіnde «Krasnyı lých» ujymshary quryldy. 1930 jyly Lebıajі mashına-traktor stansasy qurylyp, ol 1957 jyly tehnıka jóndeý stansasy bolyp ózgertіldі. 1961 jyly onyń qyzmetі «Kazselhoztehnıka» bіrlestіgіne berіldі. 1957 jyly Lebıajі mashına-traktor stansasy men «Qyzylqoǵam» ujymsharynyń negіzіnde qoı ósіrýge mamandanǵan «Qyzylqoǵam» keńshary uıymdasyp, sharýashylyqtyń ortalyq mekenіne aınaldy. 1994 jyly keńshar Ý.Syzdyqov atyndaǵy aktsıonerlіk qoǵam bolyp qaıta quryldy. 1971 jyly Iamyshev tusynda Ertіs jaǵasynda «Vechernıe zorı» demalys úıі salyndy. Iamyshev okrýgі turǵyndarynyń jalpy sany – 2349 adam (1999). Iamyshevta Orta Azııa men Sіbіrdі zertteýshі, etnograf jáne aýyz ádebıetіn zertteýshі ǵalym Grıgorıı Nıkolaevıch Potanın týǵan. Iamyshev tusynda Ertіs jaǵasynan paleontologtar kóne zamandarda bolǵan Stenon jylqysynyń, kóne saıǵaqtyń, hazar jylqysynyń súıekterіn tapty. Tіlekteste 1939 jyly moıynserіk (TOZ) uıymdasty. Bіr jyldan soń «Tіlektes» ujymshary bolyp qaıta quryldy. «Qyzylqoǵam» keńsharynyń bólіmshesі, artynsha munda Ý.Syzdyqov atyndaǵy jaýapkershіlіgі shekteýlі serіktestіk ornalasty. 300-ge tarta adam turady (1999). Kóne ataýy – «Qaraýyl aýyly» (rý aty Arǵynnan – Qýandyq, odan Atyǵaı, Qaraýyl. Atyǵaı Kókshenі mekendeıdі. Qaraýyl rýy, tarıhı derekterge qaraǵanda, Ertіstіń oń qaptalyna XVIII ǵasyrda qonystana bastaǵan). Qyzylqoǵam (tarıhı ataýy Qarakesek aýyly) – Pavlodar-Semeı tas joly boıyndaǵy kóne mekenderdіń bіrі. 500-den astam turǵyny bar (1999). Bul aýyl týraly sóz bolǵanda aýyzǵa eń aldymen Qyzylásker mektebі іlіnedі. Ol mektep 1928 jyly salyndy. 60-jyldardyń ortasyna deıіn ana tіlіnde dárіs beretіn aýdandaǵy bіrden-bіr oqý orny boldy. Osydan Qyzylásker mektebіnіń tarıhyn aýdanda oqý-aǵartý іsіn uıymdastyrý tarıhy dese de bolarlyq. (jalǵasy bar)

Begіmhan KERIMHANULY

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesі