11:40
Til - ku'retamyr

LATYNDANY’ LEGIMEN

Ult ko’s’bass’ysy ha’m Elbasy N.Nazarbaevtyn’ 2017 jylg’y 12 sa’y’irde “Bolas’aqqa bag’dar: ry’hani’ jan’g’yry’” maqalasynda: «Birins’iden, qazaq tilin birtindep latyn a’lipbi’ine ko’s’iry’ jumystaryn bastay’ymyz kerek. biz bul ma’selege neg’urlym da’i’ektilik qajettigin teren’ tu’sinip, bai’yppen qarap kelemiz ja’ne og’an kirisy’ge Ta’y’elsizdik alg’annan beri muqi’i’t dai’yndaldyq» dep ai’tqan edi. sonymen birge Prezident o’zinin; 2012 jylg’y 14 jeltoqsandag’y “Qazaqstan – 2050” Strategi’i’asy qalyptasqan memlekettin’ jan’a sai’asi’ bag’yty” atty Qazaqstan halqyna Jolday’ynda: «Memleket o’z tarapynan memlekettik tildin’ pozi’ci’asyn nyg’ai’ty’ u’s’in ko’p jumys atqaryp keledi. Qazaq tilin ken’inen qoldany’ jo’nindegi kes’endi s’aralardy ju’zege asyry’dy jalg’astyry’ kerek. Biz 2025 jyldan bastap a’lipbi’imizdi latyn qarpine, latyn a’lipbi’ine ko’s’iry’ge kirisy’imiz kerek. Bul – ult bolyp s’es’y’ge ti’is pri’nci’pti ma’sele. Bir kezde tari’h bederinde biz mundai’ qadamdy jasag’anbyz. Balalarymyzdyn’ bolas’ag’y u’s’in osyndai’ s’es’im qabylday’g’a ti’ispiz ja’ne bul a’lemmen birlese tu’sy’imizge, balalarymyzdyn’ ag’yls’yn tili men internet tilin jetik i’gery’ine, en’ bastysy – qazaq tilin jan’g’yrty’g’a jag’dai’ ty’g’yzady»,dep latyn a’lipbi’ine ko’sy’din’ qajettiligin atap o’tti. Bizdin’ qazirgi ki’ri’ll a’lipbi’indegi qazaq tilimiz – Qazaqstan Respy’bli’kasynyn’ memlekettik tili, sonymen qatar Resei’, O’zbekstan, Qytai’, Mon’g’oli’i’a ja’ne t.b. elderde turatyn qazaqtardyn’ ana tili. Qazaq tili tu’rki tilderinin’ qyps’aq tobyna, sonyn’ is’inde qaraqalpaq, nog’ai’, qaras’ai’ tilderimen birge qyps’aq-nog’ai’ tarmag’yna jatady. Sonymen qatar qyrg’yz, tatar, bas’qurt, qaras’ai’-balqar, qyrym, qumyq tilderine jaqyn. Qazaq jazy’y birnes’e ret o’zgeriske us’yrady. Jazy’ tari’hynda qazaq tilinin’ a’lipbi’ ju’i’esi birnes’e tari’hi’ kezen’derdi basynan o’tkizip, ulttyq a’lipbi’ den’gei’ine jetken. 1929 jylg’a dei’in Qazaqstanda arab jazy’y pai’dalanyldy. ХХ g’asyrdyn’ basynda Ahmet Bai’tursynuly usynysymen qazaq foneti’kasynyn’ ereks’elikteri eskerilip jasalg’an, arab grafi’kasyna negizdelgen “to’te jazy’” pai’dalanylg’an. 1929-1940 jyldar aralyg’ynda latyn grafi’kasyna negizdelgen a’lipbi’di jazy’ ju’i’esine engizip, 1940 jyldan beri qarai’ ki’ri’ll grafi’kasy a’lipbi’in qoldanyp keledi.

Elimizdin’ latyn a’lipbi’ine ko’s’y’ – ultymyz u’s’in jasalg’an man’yzdy qadamdardyn’ biri. Uly Dala elinin’ tari’hyna ko’z ju’girtsek, birins’I tug’yrly bai’lyq – jer, ekins’isi – til, u’s’ins’isi – memleket ja’ne onyn’ tari’hy boly’y kerektigi ai’qyndalady. Ag’arty’s’y-pedagog, g’alym Ahmet Bai’tursynuly ai’typ ketkendei’, «Ulttyn’ saqtaly’yna da, jog’aly’yna da sebep bolatyn na’rsenin’ en’ qy’attysy – tili» degen. Alas’ qai’ratkerleri de latyn a’lipbi’in jazy’-syzy’da qoldandy. Bul bizge tan’syq du’ni’e emes.

Latyn a’lipbi’I a’lemde ken’inen qoldanylady. Filologi’i’a g’ylymdarynyn’ doktory, professor A’limhan ju’nisbektin’ pikiri: «Latyn a’lipbi’ine ko’s’y’din’ qi’yns’ylyg’y qazirgi bizdin’ qoldanyp ju’rgen a’lipbi’imiz qazaqtyn’ to’l alipbi’i emes, orys tilimen aralasyp ketkeni, bizge o’zge tilden engen dybystar aralasyp ketse, onda kedergiler ty’yndai’tynyn, latyn a’lipbi’ine to’l dybystarymyzdy baptap, sonyn’ ai’asynda ko’sy’in ja’ne qazaq jazy’yna tek a’lipbi’ ay’ystyry’ g’ana emes, tu’begei’li reforma kerek ekenin, ol reforma u’s’ ma’seleni: dybys, a’lipbi’ ja’ne emle erejeni birdei’ qamti’dy», – dep ai’tty. A’ri’ne, ult u’sin man’yzdy o’zekti ma’selelerdin’ on’dy s’es’ily’ine qosyp otyrg’an ka’sibi’ bilikti mamandardyn’ pikirleri eskerilip, latyn qarpindegi qazaq a’lipbi’in jasaly’ joldaryna qatysty o’rbise ha’m basqa elderdin’ ta’jiri’besine qarap salystyra otyryp jasalsa, quba-qup bolar edi. Qazirgi y’aqytta ui’aly telefondarda jarnamalar, habarlamalar latyn a’lipbi’imen jazyly’da. Sonymen qatar, internet jelisinde de latyn a’lipbi’ine ay’daratyn transkripci’i’a ornatylg’an. Latyn a’lipbi’ine ko’s’y’de osyndai’ bastapqy jumystar atqarylyp otyr.

Qoryta kelgende, latyn a’lipbi’ine ko’s’y’ – ultymyzdyn’ sanasyn bug’ay’dan bosatady, tu’rki ja’ne jahandyq a’lemmen yqpaldasy’g’a, qazaq halqy erteden qoldang’an a’lipbi’imizge qai’ta oralyp, ulttyq sanamyzdyn’ qai’ta jan’g’yry’yna jol as’ady demekpin.

Begimhan KERIMHANULY

№22 JOBB mekteptin’ qazaq tili men a’debi’eti mug’alimi

Qazaqstan Jy’rnali’ster Odag’ynyn’ mu’s’esi

Pavlodar qalasy

Просмотров: 441 | Добавил: shakhibbeker | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Имя *:
Email *:
Код *: