Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ / ӘДІЛ – МАРИЯ

 “Әділ мен Мария” романында синкретті сипат мол. Лиризмге, философияға толы, авторлық монологтар уақиғаны баяндаудың түрлі деңгейдегі үлгілерімен қабаттасып келсе, диалогті бейнелеудің дәстүрлі, драмалық, классикалық түрлері қатар қолданылады. Шеберлікпен суреттелетін пейзаж, адам портреттері, түрлі мінездер психологиясы, іс-әрекеттер суретімен аралас келіп отырады. Баяндау ырғағы да үнемі өзгерісте. Романның бір бөлімдері жүйелі түрдегі суретке көшіріле жан-жақты жазылса, екінші бір бөліктері мүлде жалаң баяндалады. Әсіресе, романның соңғы бөліктері.

Қазақ ауылының тірлігін суреттеуде Ш.Құдайбердиев өзге тәсіл қолданады. “Ауылдан шыққан жалаңаш балалар да құлағына қолын басып-басып алып қозының, қойдың шулаған дауысын біресе ашық, біресе күңгірт естіп, у-у дегізіп, санға өзін өзі шапалақтап, бір салып қозының алдына қарай жөнеледі.

Шеткі қоңыр үйден шыққан қартаң адам таяғын алып дөңге шығып, жамырап жайылған қойдың алдынан “шайт-шайт” деп тұр.

Міне, дәл осы кезде сен, кәрі Шыңғыстау, бауырыңа жапқан қара шымылдық сияқты көлеңкеңді төстегі елге түсіріп, сенің соныңды білгендей-ақ қымызға тойып алған тапалдау қара қойшы шидемнің бір жеңін белсеніп алып, үйден шыға келіп, қойдың алдына келіп тымағын лақтырып, қойды көген басына иіре бастады...

“Міне осы көп дыбыстың бәрі қосылғанда қандай болды? Бұл дыбыс зор қаладағы әскер ойнатқан барабанға да қосылып тартқан музыкаға да, сызылтып салған әнге де, мұңландырып салған жоқтауға да ұқсамайтын, анық табиғаттың өз әні!”.

Өмірді, дүниені көп көрген Шәкәрім ешқандай өзге ел тірлігіне ұқсамайтын, табиғаттың өз әніндей оның құшағында бейғам, өзінше өтіп жатқан өмір мәні туралы ойларын да қазақы тірлікке орай баяндайды. Ш.Құдайбердиев осы қазақы шындыққа бойлайды, өзінің оған деген толғамын белгілейді, өтіп жатқан уақиғалар мен тіршіліктің ішкі мәнін саналайды. Оқырманды да осыған шақырады. Мұнда да Ш.Құдайбердиев ойларының арнасынан шықпайды. Өмірде өткен уақиға өзгенінен шиеленіскен тап тартысын іздеу, болмаса, әдейі жасалған зұлымдықтан үстем тап санасындағы астамшылықты көрсету романда алғашқы лекте тұрған жоқ. Алайда, шығармада өскен орта мен адамдар арасындағы қарым-қатынастар сипатын, уақиға арқауын бейнелеуге ұмтылу аңғарылады. Сондықтан да әлеуметтік уақиғаларда тиісті деңгейде суреттеледі. Алайда, бұл проблематика да отызыншы жылдардан кейінгі романдардағыдай контрасты түрде емес, табиғи қалыпта. Мәселе, айтқаны болмай қалмайтын Еркімбекте ғана емес, оны қайта-қайта айдап салып отырған Шешенбайда, жөнсіз зорлыққа мүмкіндік беріп отырған әкесі, болыс Төребекте.

Еркімбектер үшін Мария рухани дүниесі, өмір туралы көзқарасы, талғамы, тілегі бар адам емес. Ендеше Марияға ие болу тізгіні қызда емес, үлкендерде, аға-жеңгенің, әке-шешенің ризашылығында. Мұндай көзқарас осы тақырыптағы романдарда жиі кездеседі. Бұл – қоғамдық санада ұзақ сақталған, әрі барша халықтарда да кездесетін көзқарас.

Уақиға ХХ ғасыр басында, 1910-1911 жылдары болса да Еркімбек, Шешенбайлардың салт-санасында әйел, қызға деген көзқарас “Еңлік-Кебек”, “Қалқаман-Мамыр” кезіндегі қалыптан ұзамаған. Бұл надандық па, әлде замана жаңалығын ұқпау ма? Шығармада оған жауапқа апаратын жол бар. Ресей заңдарын ел билеуде, зорлық жасауда, ұтымды пайдаланып отырған қазақтарды, замана жаңалығын ұқпайда деп айта қою қиын. Оның артында заман тілін ұқпау да, надандық та емес, озбырлық, өзімшілдік тілек бар. Ресей чиновниктеріне арқа сүйеген, тілін тапқан болыс, атқамінерлерге енді ел пікірі қажет емес, өйткені оны болыстыққа, билікке сайлаған ел емес, параға арын сатуға бар, құныққан патша чиновниктері. Олармен арадағы қарым-қатынас кілті табылған, ол – ақша. Осы қатынас тілін жете меңгерген Еркімбектердің елге қысылмай-ақ білгенін істеуі сондықтан. Бұл – жаңа көзқарас. Адам – жаңа адам. Ш.Құдайбердиев романында осы құбылысты, қатынастарды аша бейнелейді.

Жастардың сүйгенімен қашып, артының үлкен айқай-шуға, дауға ұласуы, уақиғаның көбіне трагедияға айналуы қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі тақырып. Ал дәулетті әкелері атастырып, бірін бірі сүйіп қосылған жастардың, ерлі-зайыптылардың арасын, отбасын бұзу - әдебиетіміздің тарихында сирек кездесетін нәрсе. Әдетте, мұндай әрекет шығарма мазмұны арқылы да, авторлық (кең мәнінде) көзқарас тұрғысынан да айыпталады, Ш.Құдайбердиев те осы дәстүрді қолданады.

“Әділ мен Мария” романында біреудің некелі әйелін зорлықпен тартып алмақ болу, жаңа қоғамдық қатынастарға байланысты ғана мүмкін болып отырғаны жүйелі түрде суреттеледі. Осыны жақсы білетін Еркімбек ешнәрседен тайынбаса, әкесі амал іздейді. Пәленің бәрін заңдастыруды ойластырады. Сол заңдардың арқасында Әділ отбасын трагедияға ұшыратып, екі бірдей адамды жазықсыз құрбан қылып, теңдік бермей кетіп отыр.

Жазықсыз жер аударылған, қашып келіп некелі әйеліне жолығып жүрген Әділ-ресми үкімет алдында қашқын. Оны өлтірген Еркімбек өзін үкіметке қашқынды ұстаушы тәрізді көрсетеді. Жаңалықтарды өзінше пайдаланған билік басындағылар, зорлықтары қаншалықты ірі болса да теңдік бермей құтылып кетеді. Автор мақсаты Еркімбектердің жазаға ұшырағанын көрсету, дәстүрлі қазақ әдебиетіндегідей ақтық финалды суреттеу, әңгімені түйіндеу емес. Мақсат өзгеде. Шығарманың идеялық бағыты, тақырыптық мазмұны, тек қана әйел теңсіздігіне, махаббатқа арналып отырған жоқ. Мәселе, қазақ әйелінің, қызының рухани әлемі, мақсаты, сүйгені, махаббаты бар деген түсінікке келе алмаған қазақты ескі салт-сананың жаңа заманда да қандай сұмдық трагедияға бара алатынын көрсетуде.

Әділ мен Марияның артынан қалмай, ақыры оларды трагедияға ұшыратын тынатын Еркімбек әрекетінің түрткілері қайда? Сірә, айтқаны болып, атқаны тиетін жанның өзіне қарсы шыққан, мойындамаған адамдарға деген өшпендігіне ме? Қаламгер ойлануға шақырады. (жалғасы бар)

әзірлеген

Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ

Ақсу қаласының №2 ЖОББ мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

Павлодар облысы

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі