КИІЗ ҮЙ

• Киіз үй – негізінен киіз бен ағаштан тұратын қазақ халқының үйі, баспаханасы. Ол маңызы мен көлеміне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
• Орда – салтанатты, жоғары мәртебелі адамдар бас қосатын, елдік мәселе шешетін немесе аса құрметті хан, би, сұлтандар отыратын үй. Мұның да бірнеше түрі бар.
• Алтын орда – 30 қанаттан (кереге) тұратын ханның мәжіліс ордасы.
• Алтын үзік – 24 қанаттан тұратын аса лауазымды хан отбасы тұратын үй.
• Ақ шанқан – 18 қанат ақ орда, 12 қанат – ел басылар, бай, билер тұратын киіз үйлер.
• Ақ ала орда – 8 қанатты дәулетті бай үйі.
• Ақ үй – 6 қанатты дәулетті адамдар тұратын үйлер.
• Боз үй, қоңыр үй – 4-5 қанатты орташалар тұратын қарапайым киіз үй.
• Қараша үй – кедей үйі.
• Отау – жас жұбайлар үйі.
• Жолым үй, абфлайша, жаппа – уақытша ғана отыратын шағын немесе жартылай тігілетін үйлер.
• Күрке, қос – ауыл да ас сақтайтын, далада малшылар тұратын немесе кедейлердің үйлері.
• Үй құрамы – үй сүйектері, киіздері және арқан-баулары деп аталаты 3 бөліктен тұрады.
• Киіздері – барлық киізден тұратын бөлшектері.
• Арқан-баулары немесе бау-шулары – құр, арқан, бау, жіптен тұратын бөліктері.
• Шаңырақ – үйдің бас бөлігі. Ол бірнеше атаудан тұрады.
• Тоғын – шаңырақтың дөңгелек шеңбері.
• Күлдіреуіш – түндікті көтеріп тұратын ағаштан иіп жасалған бөлшек. Шаңырақ күмбезі осыдан тұрады.
• Кепілдік (кепіл ағаш) – күлдіреуіштерді біріктіріп ұстап тұратын ағаш.
• Қаламдық – уықтың қаламы (басы) кіріп тұратын шаңырақтағы төрт бұрышты тесік.
• Уық – шаңырақ пен кереге ортасын қосатын иінді ағаш.
• Қаламы – уықтың шаңырақ қаламдығына кіретін ұшы.
• Қары – уықтың иініне дейінгі бойы.
• Иіні – уықтың иілген (бүгілген) тұсы.
• Алақаны – уықтың кереге басына бекітілетін басы.
• Уық бау – уықты кереге басына байлайтын жіп.
• Кереге – үй іргесі мен шеңберін құрайтын негізгі бөлік.
• Қанат – керегені жинап біріктіруді «қанат» деп атайды.
• Желі – керегені құрайтын ағаштар.
• Ерісі – ағаштардың кереге құрайтын ұзыны.
• Сағанақ, балашық – ағаштардың қысқасы.
• Ыру – уық пен керегеге салынған оюлы сызықтар.
• Көз – керегенің торкөздері («тор көз», «жел көз»).
• Азат көз – керегенің көктелмеген жерлері.
• Сықырлауық – киіз үйдің ағаштан жасалған жарма есігі.
• Босаға – киіз есік, маңдайша мен табалдырықты қосатын, керегеге байланатын берік ағаш.
• Маңдайша – екі босағаны жоғарғы жағынан ұстап тұратын берік ағаш.
• Табалдырық – екі босағаны төменгі жағынан ұстап тұратын берік ағаш.
• Бақалақ – сықырлауықты жапқанда маңдайшада бекітіп тұратын айналмалы ағаш тиек.
• Туырлық – ордада кереге бойын, шағын үйлерде шаңыраққа дейін жабылатын киіз.
• Үзік – ордада кереге мен шаңыраққа дейін жабылатын туырлық бөлігі.
• Дөдеге (үзікті үй) – үй сыртына кереге басы тұсына киізден оюлап жасалған әшекейлі киіз.
• Түндік – шаңырақ үстінен жабылатын төрт бұрышты киіз.
• Түндік бау – түндік белдеуге байлайтын бау.
• Ши – киіз үй бөлшегін, тұрмыс бұйымын жасайтын өсімдік.
• Ақ ши – кереге сыртынан, кейде туырлық сыртынан орай тартылатын тоқыма ши.
• Шым ши – ою-өрнекті, жүн оралған туырлық ішінен тартылатын ши.
• Таңғыш құр – үй тіккенде керегелерді бір-біріне қосып байлайтын терме бау.
• Бас құр – кереге басы туырлықты тесіп кетпеу үшін үй айнала жүргізілетін (тартылатын) жалпақ оюлы құр.
• Жел бау – сәндік үшін шаңыраққа байланатын шашақты баулар. Желді күні оған үй шайқалмас үшін салмақ байланады.
• Балақ бау – көшкенде уықтарды қосып байлайды.
• Аяқ бау – уыққа сәндік үшін байлайтын түрлі жіптер шоғы.
• Есік бау – киіз есік бауы.
• Тастама – киіз есіктің жоғарыдан шаңырақ арқылы маңдайшаға байланатын бауы.
• Керегенің басы – керегенің жоғарғы жағы.
• Керегенің аяғы – керегенің жерге тірелген жағы.
• Кереге қап – сырлы кереге қажалмас үшін әрі көгіне су тимес үшін қапталған киіз.
• Жел арқан – дауылды күндері үйді бастыра тартатын арқан.
• Күйеу қазық – үй сыртында іргесіне жел арқан байланатын қазық.
• Бақан – шаңырақ көтеретін, киіз есікті көтеріп қоятын бір жақ басы аша ұзын ағаш.
• Жабық – туырлықтардың бір-біріне айқаса жабылатын тұсы.
• Дақтау, дембі – шеберлер термині, белгілеу деген сөз.
• Белдеу – туырлық желде көтеріліп кетпес үшін үй сыртынан екі жерден тартылатын арқан.
• Бас арқан – үйдің барлық салмағын ұстап тұратын, кереге басын орай маңдайшаға бекітілетін берік арқан.
• Үй тіге – киіз үйді көтеруді (құруды) халық «үй тігу» дейді.
• Үй жығу – көшер кезде үйді бөлшектеуді «үй жығу» дейді.)

әзірлеген

Бегімхан КЕРІМХАНҰЛЫ

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі