ТІЛ ҚАЛАЙ ТІЛГЕ АЙНАЛАДЫ?

Бірте-бірте латын ауызекі тіл ретінде де, жазба тіл ретінде де жоғалды, оның орнына басқа тілдер келді. Ол процесс қалай жүрді? Бұл сұрақтың төңірегінде көп адам ойланды. Сөйте тұра, бұл сұраққа жауап беру қиын, оның себебі сол кездегі оқиғалардың болу ретін анықтаудың кейде қиынға түсетінінен ғана емес. үлкен қиындық ұғымның өзіне байланысты туындайды. Белгілі бір тіл қай кезде басқа тілге айналады? Жалпы, тіл деген не өзі?

Соңғы сұрақ хойсан тобындағы тілдерге байланысты туындады. Бұл сұраққа жауап беру алғашқыда аса қиын емес көрінуі мүмкін. Бірақ ол туралы неғұрлым терең ойлаған сайын, соғұрлым қиындай түседі. Лингвистер мен философтар «тіл» деген ұғымның төңірегінде ғасырлар бойы ойланып келе жатыр, бірақ әлі бірде-бір қанағаттанарлық жауап тапқан жоқ. Дәлірек айтсақ, олар бүгінде «тіл» деген термин түрлі мағынада қолданылады және бірнеше құбылысты білдіреді дегенмен келіседі.

Адам атаулының бәрі кем дегенде бір тілде сөйлейді (мақау немесе кейбір мүмкіндігі шектеулі адамдардан басқасы). Және адам ол тілде өзімен-өзі сөйлеспейді, тілде адамдардың белгілі бір тобы сөйлейді.

Егер тек айқын бөлектенген топтар мен тармақтар болса, әр топ өзге топтардағы тілдерге ұқсамайтын өз тілін қолданса, еш қиындық болмас еді, бірақ ол – сирек жағдай. Бір топқа жататын адамдар көбінесе ұқсас тілдерде сөйлейді, олар сол топтағылардыңішіндегі өзге тармақтағыларды сәл-пәл түсінеді. Ал тіл дегеніміз не? Бұл сұраққа даусыз, қанағаттанарлық жауап жоқ.

Сондықтан адамдардың қалай сөйлейтінін, олардың бірін-бірі қаншалықты түсінетінін зерттеу жеткілікті емес. әдетте жұрт өзін түсінетін адамдармен бір тілде, ал түсінбесе, екі басқа тілде сөйлейміз деп ойлайды. Бірақ бұл әрқашан сондай жеңіл әрі оңай емес, ол үшін сіз сөйлеушілердің пікірімен келісуіңіз керек.

Өзара бір-бірімен түсінетін тілдерге Скандинавиядағы тілдер жатады. Шведтер норвегиялықтарды өте жақсы түсінеді және керісінше. Әйтсе де шведтер мен норвегиялықтар норвег тілінің бір басқа, швед тілінің екінші басқа тіл екенімен келіседі. Олар мұны әлемнің қалған бөлігіне де дәлелдеді.

Ал Қытайдағы жағдай басқаша. Бір провинцияда тұратын қытай екінші провинцияда тұратын қытайды мүлде түсінбейді, сөйте тұра, бәріміз бір қытай тілінде сөйлейміз деп сендіреді. Қытайтілділердің бұл пікірімен өзге сырт жұрттар да келіседі. Бұл жерде тілдердің ұқсастығы емес, адамдардың өздерінің сөйлеу жолдары туралы не ойлайтыны шешуші рөл атқарады.

Бұл – өткен тарихқа да қатысты шындық. Латын тілінің ауызекі тіл ретінде жойылуы ол тілде сөйлеушілердің өздерін латын ұлты ретінде тануды доғарған кезде тоқтады. Латын тілі өзгеріске ұшырағандықтан жойылған жоқ, латын тілі ол тілде сөйлеушілер оны басқаша атай бастағандықтан жойылды.

Мұнымен лингвистердің бәрі бірдей келіспейді. Немесе көп адам ол туралы ойланбауы да мүмкін. Қалай айтқанда да, латын тілінің француз және испан тілі болып өзгеруі белгілі бір уақытта болғанын, өйткені сол кезде дыбыс жүйесі мен лексикада тілдік өзгерістер көп болғанын айтатын мақалалар мен кітаптар жетіп артылады.

Бір тілдің басқа бір тілге айналуын сөздегі дыбыстарды немесе лингвистикалық жүйенің кез келген өзге аспектісін зерттеп айту мүмкін емес. оны объективті жолмен емес, сөйлеушілердің өзі шешеді. Шведке «шындығына келгенде, сіз норвег тілінде сөйлеп жүрсіз» деп дәлелдеуге тырысу дұрыс болмас еді.

Тарихқа келетін болсақ, ғалымдар бұрын адамдар қандай тілдерде сөйлегені туралы қызықты ойлар айтуы мүмкін, ол қазіргі тіл қолданушылар тарапынан еш дау тудырмайды. Римдегі ауызекі тіл ежелгі дәуірде біраз өзгерді, ол кейінірек итальян, испан, француз және басқа да тілдер кіретін роман тобында кездеседі. Сондықтан кейбіреулер, шын мәнінде, б.з.д. 150 жылдардың төңірегінде римдіктер латын тілінде емес, роман тілінде сөйлеген дегенді айтады. Бірақ Рим импеирясындағы адамдар өздерінің латын тілінде, империялық биліктің тілінде сөйлегенін білген.

Тіл қаншалықты ұзақ жасауы мүмкін? Біз лингвистикалық өзгерістердің үнемі болып тұратынын білеміз, бірнеше ғасырдан кейін басында бір тілде жазылған құжаттар енді түсініксіз болып қалатындай дәрежеде өзгеруі мүмкін. Ол әлі сол тіл ме, әлде басқа тіл болып кетті ме?

Бұл сөйлеушілердің жеке пікіріне де байланысты. Латын тілі Италия, Франция және Испания халқы өздерін латын тілінде сөйлемейміз деп санғандықтан жоқ болып кетті. Бірақ қытай тілі әлі бар, өйткені Қытайдағы қазіргі сөйлеушілер солай ойлайды. Адамдардың бұл мәселеге деген көзқарасы тілдің қандай екеніне, оны жұрттың қалай түсінетініне де байланысты болуы керек, бірақ жалғыз релевантты және маңызды фактор бұл ғана емес.